۴۸۳۱
۰
۱۳۸۵/۵/۱۷
ايران از سقوط مشروطه تا کودتاي سوم اسفند

ايران از سقوط مشروطه تا کودتاي سوم اسفند

پدیدآور: حسين آباديان

معرفی کتاب

کتاب تازه دکتر حسين آباديان، به بررسي مقطع تاريخي سقوط مشروطه تا کودتاي سوم اسفند و بر کناري سلسله قاجاريه از حکومت بر ايران و سرنوشت مردم اختصاص دارد. وي در اين کتاب اسناد و رساله هاي تازه اي را مورد بررسي قرار داده و از اين جهت کار خوبي ارائه کرده است. <?xml:namespace prefix = o ns = "urn:schemas-microsoft-com:office:office" />

هدف اصلي اين کتاب بررسي کودتاي سوم اسفند 1299 است اما مولف سعي کرده ريشه هاي آن را بررسي کند. وي درباره هدف خود چنين مي گويد: «هدف اصلي تحقيق حاضر اين است تا ريشه ها، مولفه ها و عناصر اين حادثه دهشت انگيز تاريخي [کودتاي سوم اسفند] را به نمايش بگذارد. بديهي است اگر بحث کودتا را به حادثه سوم اسفند 1299 منحصر نماييم از تحليل ابعاد آن فروخواهيم ماند. به واقع کساني که بدون در نظر گرفتن بسترهاي اجتماعي، اقتصادي و سياسي کودتا به تحليل آن پرداخته اند، بر نقش شخص رضا خان تاکيد نهاده اند. اين رساله بر اين باور است که براي انگلستان مهم نبود رضا خان قدرت را به دست گيرد يا فردي از قماش او؛ مهم اين بود که حکومتي بي ريشه با ايدئولوژي مجعول خلق شود تا پاسدار منافع آنان باشد. براي کالبد شکافي ابعاد و ريشه هاي گوناگون کودتاي ياد شده ما نقطه عطف تحليل خود را بر شناخت جريان بحران سازي قرار داده ايم که ريشه در دوره مشروطه داشت و در کتاب بحران مشروطيت در ايران به آن پرداخته ايم. اينک مي خواهيم فاز و فرود و نقاط عطف تحرکات آن گروه را در دوره نه ساله از اولتيماتوم روسيه تا کودتاي سوم اسفند بررسي نماييم.»(ص 25)

مولف در فصل اول سقوط مشروطه و حوادث پس از آن را بررسي کرده و براي اولين بار از روزنامه آفتاب استفاده کرده که اطلاعات خوبي از حوادث آن روزگار داشته است.

آباديان در فصل دوم به بررسي نقش کساني مي پردازد که در اين زمان به دنبال بحران سازي در ايران بودند. تصرف جنوب ايران توسط انگليس و قيام دلاورانه مردم جنوب عليه آنها نقش علما در اين نبرد از مطالب اين فصل است. روزنامه عصر جديد از جمله منابع اين فصل است.

فصل سوم به قحطي بزرگي اختصاص دارد که در همين زمان اتفاق مي افتد. مولف در اين فصل به بررسي نقش انگليس و روسيه در اين بحران بزرگ مي پردازد. وي عدم اشاره به اين فاجعه در منابع تاريخي را آن مي داند که تعدادي از عوامل اين فاجعه بعدها در دوره پهلوي به مقام و منصب رسيدند. وي در اين فصل نيز از روزنامه هاي نوبهار، ستاره ايران، رعد و زبان آزاد استفاده کرده است.

آباديان اين فصل را يکي از دشوارترين فصل هاي تحقيق خود مي داند زيرا منبعي در دسترس او نبوده است. وي کتاب هايي را که در اين زمينه نوشته شده، کامل نمي داند و ويژگي تحقيق خود را کشف ارتباط بحث قحطي با احزاب سياسي، شخصيت ها و تحولات بين المللي مي داند. وي اين فاجعه را بستر ساز انعقاد قرار داد 1919 مي داند. « اما کساني که در بحران ياد شده دخالت داشته اند، عامدانه از اين بحران به منظور دسترسي به اهداف سياسي بهره بردند و کار را به کودتاي 1299 ختم کردند.» (ص 27)

مولف در فصل چهارم احزاب سياسي اين دوره را بررسي مي کند. تاکيد عمده وي نيز بر گروه نوظهور دمکرات هاي ضد تشکيلي است. ادعاي آباديان آن است که تمام مباحث اين فصل نيز تازگي دارد و «حتي در کتاب تاريخ احزاب سياسي مکل الشعراي بهار، ابعاد موضوع و يکي از طرفين دعوا بوده است.» (ص 27) مولف اهميت اين فصل را در آن مي داند که «ارتباط گروه ضد تشکيلي با بحران نان، ظهور و سقوط پي در پي کابينه ها، ممانعت اينان از تشکيل مجلس و اهدافشان از اين موضوع و به طور کلي نقش گروه ديگر ياد شده در تعميق بحران ايران را به بحث گذاشته است».(27)

آقاي آباديان فصل پنجم کتاب را وجه مميزه آن از کتاب هاي ديگر مي داند. وي در اين فصل به بررسي نقش کميته مجازات مي پردازد. وي واقعيات تاريخي را خلاف آن چيزي مي داند که تا کنون رواج داشته است.

مولف در اين فصل سعي کرده اهداف و دست هاي پشت پرده اين تشکيلات را معرفي کند. ارتباط اعضاي کميته مجازات با بحران نان و قحطي بزرگ، نقش آن در بي ثبات کردن اوضاع سياسي کشور، نقش برخي از دولتمردان در شکل گيري اين تشکيلات و نکات ديگر از مطالب اين فصل است. نتيجه گيري مولف از اين فصل چنين است: «همان طور که در دوره مشروطه، جوخه هاي ترور ابزار اجرايي اهداف ضد ملي گروه افراطي دمکرات ها بود، در دوره مورد بحث، کميته مجازات ابزار عملياتي گروه ضد تشکيلي بوده است.»(ص28)

مولف در فصل ششم دوره جديد روابط ايران و روسيه را بررسي کرده است. وي در اين فصل زمينه هاي انعقاد قرار داد 1919 را بررسي کرده است.

فصل هفتم در واقع ادامه همين فصل است. وي در اين فصل مخالفين داخلي و خارجي قرار داد 1919 را دسته بندي مي کند و اعتقاد دارد که نختستين مخالفت ها از خود انگليس شروع شد. دليل آن نيز دغدغه حفاظت هند بود و بين آنها و دستگاه ديپلماسي بريتانيا که سکاندارش لرد کرزن بود اختلاف نظر وجود داشت، يک سوي اين اختلاف نظرها منجر به انعقاد قرار داد 1919 شد و سوي ديگرش نيز کودتاي سوم اسفند رضاخان را موجب شد. بررسي نقش سيد حسن مدرس و علماي عراق در مخالفت با اين قرار داد، همچنين علت مخالفت کميته مجازات با اين قرارداد و موافقان اين قرارداد از جمله مباحث اين فصل است.

فصل هشتم به بررسي نقش شيخ خزعل در خوزستان و رابطه او با انگليس مي پردازد. مولف در اين رابطه معتقد است که يکي از سناريوهاي بريتانيا تجزيه ايران و سپردن هر بخش به دست يکي از عوامل خودشان بود. (ص30)

به گفته مولف، فصل نهم چکيده هشت فصل قبل است. وي ديدگاه خود را درباره کودتا چنين بيان مي کند:« در فصل نهم که به کودتا اختصاص دارد، باز هم دست هاي پشت پرده داخلي و خارجي را کاويده ايم. در اين فصل علل و انگيزه هاي کودتا را تحليل و تبيين نموده ايم و جايگاه رضا خان را در سلسله مراتب تحولات اين زمان به بحث گذاشته ايم. ويژگي اين فصل اين است که نشان داده شده کودتا با کدامين تفکر در انگلستان و ايران قرابت دارد و نتيجه بلافصل کدامين نقشه هاست؟ به نظر ما کودتا نقطه عزيمت چهارده سال تلاش گروه بحران ساز داخلي و مخالفين سياست رسمي بريتانيا در قبال ايران بود.کودتا نعم البدل قرار داد 1919 بود، زيرا اهداف قرار داد را با امکانات ايرن و نه انگليس عملي ساخت، با اين تفاوت که بنياد حکومت را هم دگرگون نمود و ضامن اجرايي آن را ديکتاتوري لجام گسيخته رضا خان قرار داد. »(ص30)

مولف در اين فصل نقش کودتاي سوم اسفند در تحت الشعاع قرار دادن جنبش هاي اسلامي بين النهرين، مصر، هندوستان و ترکيه را مورد بررسي قرار مي دهد. آباديان بر اين عقيده است که با شکل گيري شوروي، کودتاي سوم اسفند زمينه اي شد  براي انحراف اذهان از جنبش هاي روشنگرانه اسلامي به سوي هدفي کاملا فرضي يعني کمونيسم. (ص31)

منابع کتاب، چنان که خود مولف مي گويد، در درجه نخست روزنامه ها و سپس اسناد ايراني و انگليسي است. تاکيد مولف، بيشتر بر روزنامه ها است و در اهميت آنها و نکات ريز و تاريخي که در آنها هست سخن گفته است. وي در اين زمينه اهميت روزنامه ها را متذکر شده و اسناد را در اهميت، يکسان نداسته است.

اما نکته اين است که بحث ژورناليسم و رويه کاري آنها را نبايد از نظر دور داشت. اگر روزنامه هاي آن روزگار، شبيه امروز کار مي کرده اند مطالب غث و ثمين در آنها بسيار است. قضاوت هاي نادرست و اشتباه در روزنامه ها را نبايد از نظر دور داشت.

به هر حال اين کتاب گامي به جلو در مطالعات اواخر دوران قاجار و روي کار آمدن حکومت پهلوي مي باشد. هر چند که هنوز جاي کار بسيار است و نکات مبهم ديگري وجود دارد که بايد روشن شود.

 

عليرضا اباذري

نظر شما ۰ نظر

نظری یافت نشد.

پربازدید ها بیشتر ...

ارنست پرون فراش دبيرستان شوهر شاهنشاه آريامهر

ارنست پرون فراش دبيرستان شوهر شاهنشاه آريامهر

محمد پورکيان

اين کتاب که در برلن غربي در سال 1357 چاپ شده است در باره سابقه آشنايي ارنست پرون با محمدرضا پهلوي و

شناخت تاریخی طایفه بهلولی و تعاملات سیاسی آنها در عصر پهلوی

شناخت تاریخی طایفه بهلولی و تعاملات سیاسی آنها در عصر پهلوی

زهرا علیزاده بیرجندی

بر اساس نتایج تحقیقات میدانی و کتابخانه ای و در مقایسه با سایر جوامع عشایری ایران، بهلولی ها یک طایف

منابع مشابه بیشتر ...

ابن ابی الحدید و فهم نهج البلاغه

ابن ابی الحدید و فهم نهج البلاغه

محسن رفعت

کتاب پیش رو تلاشی است برای فهم روش تفسیری ابن ابی الحدید و می کوشد روش تعامل او با حدیث و روایت را د

بریتانیا و کشور حائل: فروپاشی امپراتوری ایران 1914-1890

بریتانیا و کشور حائل: فروپاشی امپراتوری ایران 1914-1890

دیوید مک لین

کتاب حاضر با تکیه بر منابع و اسناد دست اول، دورنمایی از جایگاه ایران در رقابت روس و انگلیس در اواخر