۲۵۵۸
۰
۱۳۹۳/۸/۵
سیصد بند در مرثیه

سیصد بند در مرثیه

پدیدآور: میرزا مهدی شکوهی مصحح: یوسف بیگ باباپور - مسعود غلامیهناشر: سفیر اردهالتاریخ چاپ: ۱۳۹۳مکان چاپ: تهران

خلاصه

میرزا مهدی شکوهی مراغه ای مرثیه سرای نامی دیگری است که در قالب ترکیب بندی در سیصد بند وقایع را ازخروج امام حسین (ع)از مدینه تا بازگشت اهل بیت (ع)را به شعر شیوای آذری روایت کرده است.

معرفی کتاب

سیصد بند در مرثیه: از شاهکارهای ادبیات مرثیه‌ای آذری از میرزا مهدی شکوهی

رحیم نیکبخت

محبت اهل‌بيت(ع) مهم‌ترين مشخصة فرهنگی مردم ايران از بدو ورود اسلام به اين سرزمين بوده است. استقبال تاريخي از امام همام علی ابن موسی الرضا(ع) گواه محكمي بر اين ارادت ايرانيان است كه گم‌گشتة خود را در حريم مطهر دودمان پيامبر(ص) يافتند و همچون سلمان فارسی به پیروی از اهل بیت مشرف گرديدند.

در ميان مراکز مهم  ادب شیعی در آذربایجان كانون‌ مراغه با شهرت حسینیة ایران از نظر قدمت به عنوان یکی از شهرهاي قديمي ایران اهمیت زیادی دارد. برای اثبات اهميت آن در قبل از اسلام وجود بزرگترين معبد مهرپرستي در مراغه گواه روشنی است و در دوره بعد از اسلام هم با استقرار خواجه نصيرالدين طوسي، اديب، متكلم ، فقيه ، منجم و بزرگ شيعي در آنجا و احداث مجتمع چند منظورة رصدخانه، اين شهر به كانون تجمع علما و فقهاي شيعي تبديل گرديد . خواجه نصير در پوشش رصدخانه، علما و فقهاي شيعي را دور هم گرد آورد و شاگرداني را تربيت كرد كه ادامه‌دهندة راه وي بودند و در گسترده‌تر شدن تشيع زحمات بسيار كشيده‌اند. زحمات وی در سال 907.ق در مسجد جامع تبريز با اعلان مذهب رسمي ايران شيعه به ثمر نشست. بسترسازي‌ فکری وفرهنگی این اقدام سرنوشت ساز از قرن هفتم و هشتم توسط خواجه نصير و شاگردانش صورت گرفته است. ازجمله می توان به اوحدي (670-738ه‍.ق) اشاره کرد با گرايشات قدرتمند شيعي در بستر فکری و فرهنگي فراهم شده توسط خواجه نصير و شاگردانش در مراغه بروز و ظهور يافته است.

مراغه این كانون پر جنب و جوش ادبيات فاخر مرثیه در قرن يازدهم حاجي فتوحاي مراغه‌اي، متخلص به فتوحا و فتحي را درخود پرورید كه آثار برجاي‌مانده از وی برگ‌هاي زرين ادبيات شيعي به حساب می آید. وي به پيروي از حسن كاشي، هفت‌بند وزينی در نعت و مدح مولاي متقيان علي عليه‌السلام سروده است و هفت بند ديگر در مدح ثامن‌الحجج علي‌ابن موسي‌الرضا (ع). وي شاعري توانا، ترزبان و خوش‌بيان بود. ضمن اينكه در عرفان هم دستي داشته كه در اشعارش تجلي يافته است.

در قرن دوازدهم عارف و شاعري ديگری ظهور كرد میرفتاح (اشراق) موسوی مراغه ای را می توان نخستین مرثیه سرای آذربایجان نام نهاد ، که دیوانی مستقل در مرثیه از خود برجای نهاده است .پراکندگی نسخه های خطی مراثی وی گویای تاثیر شگرف وی در گسترش ادبیات عاشورایی در آذربایجان و آران است.  

در قرن سيزدهم هجري ادبيات شيعي در شهرهاي آذربايجان و آران  به ویژه در مراغه شكوفايي بالنده‌اي داشت. در مراغه هم با ظهور ملا حسین دخيل مراغه ای، اين شكوفايي به اوج خود رسید.دخيل مراغه‌اي از جمله شعراي بنام و مطرح ادبيات مرثيه است كه شهرتش در اقصي‌نقاط ايران به ويژه نواحي آذربايجان و آران پيچيده بود و مراثي او نقل محافل و مجالس حسيني و تعزيه‌هاي سالار شهيدان گردید. اكنون هم مي‌توان نشانه‌هايي ازآن را در مجالس عزاداری يافت.

   همچنان که اوج شکوفایی ادبیات  مرثیه درایران قرن سیزدهم هجری قمری است عمده پیروان و تأثیر پذیران محتشم کاشانی در آذربایجان وآران هم در قرن سیزدهم و چهاردهم هجری زیسته اند. موضوعی که می بایست بدان توجه داشت آن است شعرایی به نظیره سرایی محتشم کاشانی پرداخته اند که در سرآمدان زمانه خود بوده و شایستگی های ادبی و بایستگی های شعری قابل قبولی داشته، اغلب از سخنوران ممتاز یا درحد ممتازدوران خود بوده اند. به عبارت دیگر درخود یارا وتوانایي آن را یافته بودند که به میدان نظیره‌سرایی گام نهند. بر همین اساس اغلب شعرای برجسته عصر خود به شمار می آیند.  

 دراین قرن همچنان که برخی شعرا فقط به مرثیه سرایی امام حسین (ع) همت گماشته اند ، برخی از شعرای مرثیه سرای آذربایجان درکنار نظیره هایی که به ترکیب بند محتشم سروده اند ، پا را فراتر نهاده ، از قالب ترکیب بند برای روایت تاریخ کربلا از ابتدا تا بازگشت اهل بیت امام حسین(ع) به مدینه نبوی(ص) سود جسته اند. از جمله مرثیه سرایانی که  چنین  نوآوری  كرده اند می توان به فنای زنوزی و شکوهی مراغه ای اشاره کرد که یکی به فارسی منظومه بی نظیری سروده ودیگری به زبان ترکی آذری.

فنای زنوزی در شش صد بندتاریح وقایع کربلا را از ابتدا تا انتها به فارسی در نظم آورده است. میرزا مهدی شکوهی مراغه ای مرثیه سرای نامی دیگری است که در قالب ترکیب بندی در سیصد  بند وقایع را ازخروج امام حسین (ع)از مدینه تا بازگشت اهل بیت (ع)را به شعر شیوای آذری روایت کرده است.

 

میرزا مهدی شکوهی مراغه‌ای

حاج مهدی شاعرنامي موضوع اصلی این نوشتاردر قرن سیزدهم هجری در مراغه زیسته است، وی در سال 1246ق در تبریز متولد و در نوجوانی با خانواده‌اش به شهر مراغه عزیمت و در آن شهر ساکن و به شغل آئینه‌سازی مشغول گشته است. میرزا مهدی غزلیات شیرین و تضمینات نمکین دارد وتخلص وی شکوهی بوده است .

 وی در دورهی می‌زیست که در آذربایجان شعرای توانایی زیسته اند ازجمله معاصران شکوهی می توان به حکیم لعلی ، راجی ،آهی،ضیاءتبریزی اشاره که با آنهادوستی داشت. ضمناًمیرزامهدی شکوهی درمرگ راجی تبریزی(1291قمری)و ضیاتبریزی مرثیه هایی سروده است.

میرزا مهدی شکوهی را می توان پیشگام ترکیب‌بند‌سرایی در آذربایجان دانست که از یک سو به ترکی آذری در این قالب مرثیه سروده است واز سوی دیگر به روایت تاریخ وقایع کربلا از ابتدا تا انتها مبادرت کرده است.به نظر می رسد وی نخست از محتشم کاشانی متاثر است.زیرا مشابهت های فراوانی را می توان در ترکیب بند وی یافت.از سوی دیگر مقتل منظوم فنای زنوزی هم درخلق سیصد بند شکوهی بی تاثیر نبوده است وشکوهی هم خواسته همتای کار او به زبان ترکی آذری بسراید.فنای زنوزی در ششصد بند به فارسی وقایع کربلا را از ابتدا تا انتها سروده است. نا گفته نماندتنها همتایی که برسیصد بند شکوهی به ترکی آذری سراغ داریم سروده شاعرجلیل القدر عاصم  زنجانی(ولادت 1311هجری قمری درگذشت 1349 شمسی)است که در یکصد وهشتاد وهفت بند است. از منظر دیگر می توان تأثیر میر فتاح (اشراق)را در مراثی شکوهی دید، به ویژه آنکه میرفتاح به عنوان نخستین مرثیه سرای صاحب دیوان در آذربایجان همشهری شکوهی است.

گرچه تک تک بندهای ترکیب بند شکوهی به هم پیوسته است با این حال هر بند خود قطعه ای مستقل هم به حساب می آیدکه اسلوب ترکیب بند محتشم كاشاني در مرثيه سرایی بوده است بر همین اساس ترکیب بند وی مجموعه ای فاخر و ارزشمندي شيوه غزل مرثيه يا مرثيه غزل به حساب می آید.زبان شکوهی مراغه ای ساده ولی شیوا و روان است.برای بیان مقصود خود شیوا ترین واژگان را برگزیده و از غامض گویی دوری جسته است.از این رو در عین سادگی از بلاغت وبرخوردار است.وی توانسته است زیباترین مفاهیم را با زیباترین لغات در عین سادگی بیان کندبگونه ای که هم ادبا  به تحسین بنشینند وهم مردم کوچه وبازارآن سروده ها را ورد مجالس سوگواری خودکنند.  

سیصد بند مرثیه شکوهی طی بیش از یک قرنی که از آفرینش آن می گذرد، یکی از متون قابل قبول و مورد استفاده در مجالس سوگواری سالار شهیدان در آذربایجان وحتی شهر های ایرانی قفقاز (هفده شهر) بوده است.سيروقايع هم همان روايت متداول البته با ويژگيهاي دوره زماني خود كه برخي روايات ايراني و صرفاًاحساسي را شامل مي شود مي باشد. نگارنده خود در دفتر بیاض نوحه های استاد حاج بیوک آسایش مداح نامی ومخلص تبریز فقراتی از ترکیب بند شکوهی را دیده و تصویر برداری کرده است. ناگفته نماند حاج استاد آسایش شاگرد روانشاد عباسقلی وقایعی دانشمند گمنام تبریزی است که در انتخاب اشعار هم ازجنبه ادبی وهم اعتبار سندی دقت بسیاری دارد.انتخاب بندهایی از مراثی شکوهی گواه دیگری بر اهمیت  وجایگاه شکوهی در ادبیات مرثیه ونزد پيشكسوتان نوحه سرايي سالار شهيدان دارد.

 ترکیب بند زيبا ومفصل شکوهی با بیت زیر آغاز می شود:

نه درد نامه دی بو ثبت ایدر دبیر خیال

که ایتدی خامه نی آلوده مداد ملال

 

و پایان بخش آن هم بندسیصد وهشتم است به دعا که می فرماید

شکوهیا   یاراشور    سندن عاشقانه   دعا

گینه بو باشیمه عشقی   گتوردی     جنون

روا دگل که بو بلبل گتورسون اوزگه شفیع

دگل اگر   چه شکوهی     مناسب احباب

بزرگوار   خدایا !   نگار   حرمتنه

الهی! سلسله زلف   یار    حرمتنه

الهی ! برگ  گل  نوبهار   حرمتنه

سگان کوچه سینون زمره سندن ایله حساب

 
نظر شما ۰ نظر

نظری یافت نشد.

پربازدید ها بیشتر ...

ارنست پرون فراش دبيرستان شوهر شاهنشاه آريامهر

ارنست پرون فراش دبيرستان شوهر شاهنشاه آريامهر

محمد پورکيان

اين کتاب که در برلن غربي در سال 1357 چاپ شده است در باره سابقه آشنايي ارنست پرون با محمدرضا پهلوي و

شناخت تاریخی طایفه بهلولی و تعاملات سیاسی آنها در عصر پهلوی

شناخت تاریخی طایفه بهلولی و تعاملات سیاسی آنها در عصر پهلوی

زهرا علیزاده بیرجندی

بر اساس نتایج تحقیقات میدانی و کتابخانه ای و در مقایسه با سایر جوامع عشایری ایران، بهلولی ها یک طایف