معرفی کتاب

<?xml:namespace prefix = o ns = "urn:schemas-microsoft-com:office:office" />

کتاب فراز و فرود مشروطه از استاد سيد مصطفي تقوي از جمله آخرين آثاري است که در روزگار ما در باره مشروطه نوشته شده است. ويژگي اين اثر همزمان توجه به مسائل تاريخي و مسائل فکري است. به اين معنا که با داشتن اين کتاب يک اثر تاريخي از مشروطه داريم که مي دانيم داستان وقوع آن را از ابتدا تا انتها دنبال کنيم و به علاوه تحليل فکري منصفانه و معتدلانه اي از آن در اختيار داريم که مي توانيم بر اساس آن، داستان مشروطه را به لحاظ فکري تحليل کنيم.

مؤلف در مقدمه شرحي در باره چگونگي امکان درست شناختن مشروطه بر اساس نگاه غايت گرايانه و هدف محورانه ارائه کرده و به نقد ديدگاه هاي رايج از جمله نگاه کسروي که تنها و تنها در قالب ارزشهاي پذيرفته خود تلاش مي کند تحولات را دنبال کند، ارائه کرده است.

يک امتياز مهم کتاب اين است که تحولات مشروطه را از ابتدا تا کودتاي 1299 دنبال کرده و تلاش کرده است تا پيوند اين حوادث را با يکديگر حفظ کند.

فصول کتاب چنين است:

فصل اول: تکاپوي رهايي

فصل دوم: پس از رهايي: بحران مديريت و کارآمدي

فصل سوم: مجلس و دربار، همگرايي و واگرايي

فصل چهارم سازش ستيزي: ترجيح منافع فردي و گروهي بر منافع ملي

فصل پنجم: از سقوط مجلس تا سقوط شاه

فصل ششم: محک تجربه: خالي شدن ميدان و آزمون مديران

فصل هفتم: طرح ناموفق: قرارداد 1919

فصل هشتم: از چاله به چاه: کودتاي 1299

يک صد سالگي مشروطه

اما نوشته اي که در پي مي آيد مطلبي است که سال گذشته اين بنده خدا (رسول جعفريان) تحت عنوان يک صد سالگي مشروطه در سايت بازتاب نوشت. در اينجا به مناسبت معرفي کتاب فوق الذکر آن را خدمت عزيزان ارائه مي کنم:

نهضت مشروطه که در جمادي الاولي و جمادي الثانيه سال 1324 قمري رخ داد، بر اساس سال قمري، اکنون صد ساله شد. البته فرمان مشروطه روز نيمه شعبان آن سال صادر گرديد  اما براي اين که با جشن نيمه شعبان درآميخته نشود، روشنفکران مشروطه خواه، روز 14 مرداد را به عنوان سالروز صدور فرمان مشروطه اعلام کردند تا جشن مستقلي براي آن برگزار کنند.

 حرکت مشروطه‌خواهي که با مشارکت گروه‏ها و طيف‌هاى مختلف پديد آمد. روحانيون، بازاران، روشنفکران و طبقات متوسط شهري ارکان و اساس اين جنبش را تشکيل مي دادند. هر کدام از اين گروه در جريان مشارکت خود در مشروطه ، اهداف خاصي را دانبال مي کردند. در اين ميان  چهار هدف‏عمده  مى‏توانست مورد نظر اين گروه ها باشد:

الف: مبارزه با استبداد

ب: مبارزه با استعمار

ج: مبارزه براى رواج شريعت

د: مبارزه براى تجدد

طبعا هر گروه، طيف و طبقه‏اى در جريان مشارکت خود در رخدادهايي که به مشروطه منجر شد، به دنبال يکى از اين اهداف بالا بود. چنانکه‏ برخى از گروه‏ها يا طيف‏ها، يک هدف را اصل قرار داده و از هدف يا اهداف‏ ديگر به عنوان اولويت دوم ياد مى‏کردند. برخى از جريانها هم با فريبکارى، يکى از اهداف بالا را مطرح و در واقع، در پى اهداف ديگرى بودند. کسانى هم‏ بودند که قدرت تشخيص تفاوت ميان اين اهداف را نداشته و سر جمع، در هر بيانيه‏اى که صادر مى‏کردند، به همه اين مطالب اشاره مى‏کردند. مهم اين است که دريابيم، هدف اساسى که در مجموع راهبرد اصلي اين جنبش بوده، چيست.

درباره هر کدام از اين اهداف، توضيح کوتاهى لازم است:

هدف اول، مبارزه با استبداد قاجارى و تحديد و تعيين حدود قدرت سلطان‏ قجر بود؛ هدفي که تقريبا نقطه مشترک گروه‌هاي مختلف به حساب مي‌آمد. اما در همين جا‌، با همه وضوحي که در ابتداي امر به ذهن مي‌آيد، دو چيز با يکديگر خلط شده بود؛ يکي مبارزه با ظلم و ستم و استبداد از منظر فرهنگ سياسى ـ دينى با مبارزه  است، ديگري  مبارزه با استبداد از منظر نظام‏ پارلمانى و قانون غربى. در اين بخش کسانى که در پى مبارزه با استبداد بودند، دقيقا حدود و ثغور اين مبارزه و خاستگاه آن را معين نکردند. براى مثال، شيخ فضل الله‏نورى مدعى مبارزه با استبداد بود، اما اين مبارزه را از منظر عدل اسلامى و مفهوم عدالت که در فلسفه سياسى اسلام بيان شده بود، دنبال مى‏کرد. درحالى که خاستگاه مبارزه روشنفکران با استبداد، نظام مدنى جديد غربى بود. در عين حال مى‏توان گفت که در ظاهر  امر، مبارزه با استبداد، نقطه‏مشترک همه گروه‏ها و طيف‏ها بود. هر چند  جنبش عدالتخواهانه که در آغازحرکت مردم در سال 1323 ه.ق پديد آمد، در ادامه مبارزه با استبداد از نوع اول بود.

اما هدف دوم، يعني  مبارزه با استعمار ، در مجموع رخدادهاي نهضت مشروطه، جاى عمده‏اى نداشت. به‏جز چند لايحه که براى تقويت اقتصاد ملى در مجلس اول و دوم طرح شد و البته اصل آنها مانند تأسيس بانک داراي اهميت بسياري بود، شعار مبارزه با استعمار در مشروطه زمينه اي نداشت. زيرا هم تحصن 35 روزه مشروطه خواهان درسفارت انگليس براى دريافت فرمان مشروطه از شاه قاجار، نافى آن شعار است و هم وابستگى بسيارى از طيف‏هاى روشنفکرى به سفارتخانه‏هاى بيگانه، آنچنان که بلافاصله پس از سقوط مجلس به دست محمدعلى شاه، اين افراد به ‏سفارت‏هاى خارجى پناه بردند و به خارج گريختند و به مبارزه بر ضد شاه قاجار پرداختند. در واقع، جنبش مشروطه ادامه تنباکو که خصلت ضد خارجي داشت نبود، بلکه تأسيس فصل جديدى در فضاى سياسى ايران بود. يکى از درگيرى‏هاى‏شيخ فضل الله با مشروطه خواهان بر سر همين نکته بود. او وارث جنبش‏تنباکو بود و تصورش بر اين بود که اين بار هم جنبش کم و بيش در همان‏مسير حرکت مى‏کند. به همين دليل بعدها ، با توجه به حمايت بي دريغ سفارت انگليس از مشروطه، مشروطه را ثمره ديگ پلوى انگليس معرفي کرد.

اما هدف سوم که مبارزه براى رواج شريعت بود، هدفي بود که در ذهن بسيارى از روحانيون سنتى مطرح شده بود. آنان تصور مى‏کردند، پس از يک قرن که حکومت و دولت قاجارى اجازه پياده شدن ‏دقيق احکام اسلامى را نداده است، اکنون انقلاب مشروطه براى تحقق آن هدف‏ مى‏تواند مورد توجه باشد. اين هدف را در بيانات شيخ فضل الله، ثقةالاسلام تبريزي و برخى ازروحانيون ديگر مانند ملاقربانعلي زنجاني و ديگران مشاهده مى‏کنيم. بيشتر کساني از روحانيون مانند آقا نجفي اصفهاني که در آغاز از مشروطه دفاع کرده و بعد عقب کشيدند، همين ايده را داشتند و هنگامي که ناظر ظهور قوانين غربي شدند، از رفتار خود پشيمان شدند.

مبارزه براى تحقق تجدد و نوگرايى، اساس و باطن جنبش مشروطه را تشکيل‏مى‏داد. رويدادهاى پيش از مشروطه نشان داده بود که کشور ايران به سمت ‏نو شدن، خيز گرفته است. روشنفکران، مدارس سياسى و آموزش‏هاى جديد نيز در راستاي همين هدف بود. براى آنان مبارزه با استبداد، جزء هدف‏ اصلى آنان، يعنى مبارزه براى تجدد بود. استبداد به عنوان نشانه‏اى از نظام‏کهن بايد دور ريخته مى‏شد و نظام پارلمانى بايد به عنوان ابزارى براى تجدد محقق مى‏گرديد. شعر «يا مرگ يا تجدد» ملک الشعرا، حاصل اين گرايش به نظر مى رسد که مبارزه نوگرايان و اصلاح طلبان با استبداد، پوششى براى ‏رواج تجدد بود. به همين دليل، با روى کار آمدن رضاخان، همه آنان به ‏استثناى دکتر محمد مصدق، از وى و آرمان‏هاى تجددگرايانه او حمايت‏کردند. اگر واقعا مبارزه با استبداد براى کسانى مانند تقي‌زاده اصل بود، لازم ‏بود تا در برابر سردار سپه بايستند، اما چنين نکردند. دکتر مصدق هم به اين بهانه که «اگر سردار سپه رييس الوزارء باشد، بهتر خدمت مى‏کند»، با تغيير نظام پادشاهى قاجارى و انتقال آن به پهلوى ‏مخالفت کرد.

در اين باره بايد گفت، حتى اگر روشنفکران حقيقتا با استبداد مخالف بودند، به اهدافشان نرسيدند و به همان تجدد اجبارى بسنده کردند.

بنابر اين در ميان اهداف چهار گانه مورد نظر در مشروطه، بايد روى آخرين هدف ‏انگشت گذاشت. مبارزه براى تجدد، هويت اصلى نهضت مشروطه را تشکيل مى‏دهد. علما - به جز شيخ فضل الله - با همه همراهى، به درک اين ‏نکته نائل نيامدند. آنان در پى مبارزه با ستم قاجارى آن هم منظر دينى‏بودند و بسيارى‏شان براى اين که متهم به طرفدارى از استبداد نشوند، از اين‏جنبش دفاع کردند. آنان براى مبارزه با ستم در مفهوم اسلامى آن و رواج ‏شريعت به ميدان آمده بودند، اما از آن‏جا که اهدافشان با ساختار اين جنبش‏سازگارى نداشت، کنار گذاشته شدند.