معرفی کتاب

ملانصرالدین، نشریه ای بود طنز و مصور که به زبان ترکی منتشر می شد. زبانش ساده بود طوری که گاه به زبان گفتار پهلو می زد. مشی ملانصرالدین دموکراتیک و رویکردش انتقادی بود. او پا در حرم ممنوعه و خطوط قرمز گذاشته بود. ملانصرالدین منتقد طناز و سرسخت جهلی بود که سرتاسر سرزمین های اسلامی را فراگرفته بود. هدفش مبارزه با این جهل و آگاهی بخشی در قالب طنز و کاریکاتور بود. جهلی که عاملانی داشت.

جلیل محمد قلی زاده، مدیر و سردبیر مجله، مهمترین نویسنده ی ملانصرالدین بود. اغلب سرمقاله ها را خودش می نوشت. او با امضای «ملانصرالدین»، «جیرجیرک»، «دلقک» و «دمدمی مزاج» نوشته هایش را به چاپ می سپرد. دلقکی که هرچه از انتشار ملانصرالدین می گذشت افسرده تر و غمگین تر می شد. او شاعر برجسته ی قفقاز میرزا علی اکبر طاهرزاده به هم با ملانصرالدین همراه کرده بود. شاعری که  ملانصرالدین بخشی مهمی از  نفوذ و محبوبیتش را مدیون اشعار او بود. علاوه بر وی نویسندگان و شاعران برجسته ی قفقاز هر کدام در دوره ای نوشته های شان در ملانصرالدین چاپ شد.

مخاطبان ملانصرالدین در وهله ی اول در قفقاز و سپس در سرتاسر جهان اسلام و از جمله در ایران بودند. علاوه بر قفقاز و ایران، عثمانی، هند، مصر، افغانستان و آسیای میانه سرزمین هایی بودند که ملانصرالدین در آن جا خوانده می شد و هرچه از انتشارش می گذشت بر طرفدارانش افزوده می شد. شماره هایی از ملانصرالدین در برخی از کشورهای جنوب شرق آسیا و اروپا و ینگه دنیا هم خوانده می شد.

هفته نامه ی ملانصرالدین بیست و پنج سال (1931-1906 م) منتشر شد. چهارصد شماره در تفلیس، هشت شماره در تبریز و سیصد و چهل و هشت شماره در باکو. دو بار به دلیل مشکلات مالی و وقوع جنگ جهانی اول از انتشار باز ماند و سه بار به دلیل مقالات و کاریکاتورهایی که چاپ کرد توقیف شد.

ایران یکی از ممالکی بود که ملانصرالدین تحولات آن را دنبال می کرد و اخبارش را در حد نسبتا وسیعی بازتاب می داد. توجه به ایران در ملانصرالدین دلایل مختلفی داشت. از یک سو، ایران سرزمین آبا و اجدادی جلیل محمد قلی زاده بود. پدر او از مهاجران آذربایجان (اهل خوی) بود که در دوره ی قاجار برای یافتن کار به قفقاز مهاجرت کرده بودند. از سویی دیگر، دشمنان ملانصرالدین در نهایت قدرت در ایران عصر قاجار قد علم کرده بودند. استبداد محمد علی شاهی و پیوند آن با عاملان جهل و خرافات از مسائلی بود که در راستای هدف های مبارزه ی ملانصرالدین قرار داشت. انقلاب مشروطه ی ایران انگیزه ی دیگر و مهمترین بود که ملانصرالدین را ترغیب می کرد تحولات ایران را از نزدیک دنبال کند و اخبارش را بازتاب دهد. 

از نخستین شماره ی ملانصرالدین اخبار و تحولات ایران در قالب های مختلفی چون گزارش، یادداشت، سرمقاله، مقاله، کاریکاتور و حتی اعلان ها در آن انعکاس یافته بود. تهران، تبریز، قره داغ، مراغه، مرند، جلفا، شبستر، اردبیل، آستارا، نمین، ارومیه، خوی، سلماس و ماکو، شهرهایی بودند که بیش ترین اخبار و تحولات ایران را در ملانصرالدین به خود اختصاص داده بودند. علاوه بر آن ها، تحولات شهرهای گیلان، قزوین، مشهد، اصفهان و بوشهر هم به درجات در ملانصرالدین مورد توجه قرار گرفته بود.

آنچه از ایران در ملانصرالدین منعکس می شد در موضوعات مختلف سیاسی، نظامی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی بود. به رغم جایگاه و تأثیر پایدار ملانصرالدین بر فضای سیاسی ایران پس از مشروطیت و نیز تأثیر بر برخی از مهمترین روزنامه ها و روزنامه نگاران و نویسندگان ایرانی هنوز درباره ی ایدئولوژی و محتوای ملانصرالدین پژوهش در خور اعتنایی در زبان فارسی انجام نشده است. آن چه در زبان فارسی درباره ی ملانصرالدین نوشته شده محدود است به بیوگرافی گاه نادرست و مغشوش برخی از نویسندگان ملانصرالدین و همچنین تأثیرپذیری برخی از نویسندگان و روزنامه های ایران از آن. مجموعه حاضر، گزیده ای است از مقالات ملانصرالدین درباره ی ایران و ایرانیان مهاجری که در قفقاز بودند. غیر از یادداشت شماره ی نود و شش که سفرنامه ای است از ملانصرالدین به مشهد که در ده شماره چاپ شده است باقی مقالات مضمون سیاسی دارند. مقالات این مجموعه درباره ی انقلاب مشروطه ی ایران، رجال و شخصیت های سیاسی و رابطه ی حکومت با مردم است. در این مقالات درباره ی رخداد های مشروطه در آذربایجانن و تهران، دشمنان مشروطه، آسیب شناسی کردار مشروطه خواهان، فهم گروه های فرودست جامعه از مفهوم مشروطیت، فساد اداری و اقتصادی دولت قاجار، فساد کارگزاران دولت ایران در قفقاز، سیاست های قدرت های بین المللی درباره ی ایران، نقد مطبوعات ایران، تغییر سلطنت قاجارها، روی کارآمدن پهلوی و قانون لغو القاب است.

مبنای گزینش مقالات موضوعات سیاسی بوده است. برخی از مقالات این مجموعه، مقاله در معنای متعارف روزنامه نگارانه آن نیست و شاید «یادداشت» برای برخی از نوشتارها مناسب تر باشد. در این مورد به ملانصرالدین اقتدا شده و یادداشت هایش «مقاله»  نام گذاری شده است.

تعداد محدودی از مقالات مجموعه ی حاضر در ملانصرالدین به زبان فارسی چاپ شده است. تاریخ انتشار مقالات به شمسی تبدیل شده اند و ترتیب مقالات بر اساس تاریخ انتشارشان است.