معرفی کتاب

ماجرای نفت در دوره ی مصدق همچنان از موضوعات مهم در تاریخ معاصر ایران است؛ ماجرایی که حتی جنبه ی سیاسی و ژورنالیستی پیدا کرده و این سایه ی غیرعلمی بر تحقیقات تاریخی موضوع سنگینی می کند. بر مبنای چنین وضعیتی است که مذاکرات نفت به محاق فراموشی رفته و سیاسیون و روزنامه نگاران بدون توجه به آنچه رخ داده، مصدق را به لجاجت در برابر رسیدن به توافق یا اعتماد بیش از حد به آمریکایی ها برای دستیابی به توافق متهم می کنند. نکته اینکه هردو قضاوت فارغ و عاری از نگاه منصفانه ی تاریخی است؛ قضاوت هایی که عمدتا در پی بهره برداری امروزی از گذشته هستند. چنین رویکردی به تاریخ، را به انحراف و تحریف می برد. بازسازی گذشته می بایست بر مبنای اسناد و منابع باشد نه بر مبنای ذهنیات و منویات سیاسی و ایدئولوژیک. تحلیل هایی از این دست با کمبود اسناد و منابع جلوه گری بیشتری دارند، چراکه نقیضی برای خود نمی بینند. انتشار اسناد داخلی و خارجی این کمبود را برطرف می کند و راه بر تحلیل ها و روایت های ناصواب می بندد.

مهم ترین برهه از ماجرای نفت به دوره ی پس از تحریم نفتی ایران باز می گردد؛ دوره ای که دولت محمد مصدق با مشکلات اجرای قانون ملی شدن صنعت نفت مواجه شد. دولت بریتانیا پس از خلع شدن شرکت نفت ایران و انگلیس از نفت ایران، به راه های گوناگون سیاسی و اقتصادی متوسل شد تا ایران را از ادامه ی کار منصرف کند. قطع ارتباط سیاسی و تحریم نفتی ایران مهم ترین راه حل برای زمینگیر کردن دولت ایران بود. بریتانیا با به رسمیت نشناختن قانون ملی شدن نفت، ایران را غاصب می دانست. نفتکش هایی هم که خطر کرده و برای حمل نفت ایران اقدام می کردند، به تیغ مجازات بریتانیا مبتلا می شدند. کشتی ایتالیایی «رزماری» آینه ی عبرتی برای خریداران نفت ایران بود. ممانعت از فروش نفت ایران موجب مشکلات فراوانی برای دولت مصدق شد. راه حل «اقتصاد بدون نفت» که با فروش اوراق قرضه ی ملی، حمایت از صادرات، حمایت از کشاورزی و ... همراه بود، چندان قرین توفیق نبود. مذاکرات مستقیم ایران و بریتانیا به دلیل قطع رابطه ی دو کشور و ترک تهران توسط هیئت نمایندگی بریتانیا به بن بست رسید. مصدق اما باب مذاکره را نبست و در یادداشتی به وزیر امور خارجه ی وقت ایالات متحده، در شهریور 1320 از پیشنهادهای خود برای ارائه به بریتانیایی ها رونمایی کرد. مصدق پیشنهاد ایشان را برای واگذاری صنعت نفت ایران به «یک سازمان عامل» یا «مدیر عامل انگلیسی» رد کرد. و آن را بازگشت به وضعیت سابق و در حکم احیای شرکت سابق به صورتی جدید دانست. ایران اما حاضر بود «تشکیلات سابق را تا آنجا که با مقررات ملی شدن صنعت نفت مباینت نداشته باشد، حفظ کند» و تکنسین های بریتانیایی را هم «با همان اختیارات سابق، در شرکت ملی نفت ایران استخدام کند». در کنار این، ایران اما حق استفاده از «متخصصان ممالک بی طرف» را برای خود محفوظ می دانست. پرداخت غرامت به بریتانیا به عنوان حافظ منافع شرکت نفت ایران و انگلیس هم با رعایت دعاوی و مطالبات ایران پذیرفته شد. این غرامت از سه طریق و تعیین ملاک، قابل پرداخت بود. ممانعت از فروش نفت مهم ترین عاملی بود که مصدق را به ادامه ی مذاکرات ترغیب می کرد؛ وضعیت که سایه ی بلاتکلیفی را بر عرصه ی سیاست و اقتصاد ایران تحمیل کرده بود. با توجه به ترک میز مذاکرات توسط بریتانیایی ها، سفارت ایالات متحده تنها گزینه برای ادامه ی آن بود.

هرچند مذاکرات با وعده ی پرداخت وام از سوی ایالات متحده به ایران آغاز شده بود، اما روش پرداخت آن، فروش نفت ایران به بریتانیا و قانون  الگوی ملی شدن از مواردی بود که در طول مذاکرات مورد مناقشه بود. همچنین ترکیب قضایی که قرار بود در هیئت داوری دیوان دادگستری بین المللی بر سر اختلاف ایران و بریتانیا نظر بدهند، مورد اختلاف طرفین بود. مصدق با وجود نیاز شدید به فروش نفت، حاضر به اعطای قدرت فوق العاده به شرکت نفت ایران و انگلیس در اقتصاد ایران نبود؛ قدرتی که با خرید طولانی مدت عمده ی تولیدات نفتی ایران به دست می آمد - هرچند نخست وزیر ایران اذعان داشت شرکت امکاناتی در بازاریابی دارد که ایران به آن نیاز دارد. در مقابل او حاضر بود این امتیاز را به شرکتی آمریکایی یا شرکتی بین المللی که شرکت نفت ایران و انگلیس در آن مشارکت داشته باشد، برای یک دوره ی زمانی معین واگذار کند. البته این شرکت نبایستی در بریتانیا به ثبت رسیده باشد تا از حوزه ی نفوذ بریتانیایی ها خارج باشد. جز فروش نفت، هزینه ی درآمد حاصله از آن هم از موارد مذاکره بود. مصدق می خواست 25 درصد سود ویژه ی همه ی فروش های خارجی نفت خام و تولیدات نفتی به توافق طرفین سپرده شود. البته این 25 درصد را هم مصدق منوط به پرداخت یکجای صدمیلیون دلار وام ایالات متحده می کرد؛ وامی که به اعتقاد او، برای اقتصاد ایران حیاتی بود و «ایران به هر سنت آن» نیاز داشت. چنین کمکی موجب شد «ایران بخشی از جهان آزاد باقی بماند». تهدیدی که مصدق در صدد بود از آن برای پیشبرد اهدافش در مذاکره با ایالات متحده بهره ببرد...