معرفی کتاب

معتزله فرقه‌ای کلامی است که ابتدای سده دوم هجری قمری ایجاد شد. این گروه معتقد به اصالت عقل در برابر نقل  هستند. معتزله عقل نظری را بر آموزه‌های وحیانی حاکم می‌دانند. این اصل، ثمراتی در کلّیت نظام فکری و عقاید دینی آنان به همراه داشته و برداشتی ویژه از توحید و عدل الهی به دست داده است و بدین رو، به تأویل آن دسته از متون دینی که به ظاهر، با عقل ناسازگار است، پرداختند. در میان متکلمان اهل سنت، معتزله به متکلمان امامیه نزدیکترند و در برخی اصول اعتقادی مانند توحید و عدل با هم مشترکند. ارتباط نزدیک  شیعیان و معتزله در برخی دوره‌ های تاریخی بیشتر شد تا جایی که به تأثیر و تأثر این دو فرقه از یکدیگر انجامید. برخی از پژوهشگران معاصر و گروهی از نویسندگان قدیم، شیعیان را در علم کلام دنباله رو معتزلیان دانسته اند. از سوی دیگر معتزلیان نیز از شیعیان متأثر شدند و به اندیشه های شیعی نزدیک شده اند چنان که گروهی از معتزله به برتری امام علی (ع) بر دیگر صحابه پیامبر(ص) اعتقاد داشتند هر چند خلافت خلفای پیش از او را بنابر حفظ مصالح اجتماعی صحیح می دانستند. اما با این حال اختلاف نظرهای مهمی بین شیعیان و معتزلیان وجود دارد و مجادلات بسیاری بین علمای شیعی و معتزلی درباره عقاید کلامی در گرفته است. برای نمونه شیعیان در اندیشه ی امامت، جایگاه مرتکب گناه کبیره و امر به معروف و نهی از منکر، با معتزلیان اختلاف نظر دارند.

گفته می شود نخستین بار فردی معتزلی به نام بشر بن معتمر از بصره به بغداد آمد و با مخالفت با برخی از عقاید معتزلیان بغداد، شاخه ای جدید از اعتزال را در بغداد ایجاد کرد. او به علویان نزدیک بود و از آن پس معتزله ی بغداد تمایلات شیعی بیشتری یافتند به این معنا که امام علی را بر عثمان و گاه بر سایر خلفا برتری می دادند. معتزله ی بغداد با شیعیان ارتباط بیشتری داشتند و این دو گروه در این شهر به یکدیگر نزدیک بودند. در پی همین ارتباط بود که مسئله تفضیل امام علی بر عثمان یا سایر خلفا از مسائل مطرح نزد معتزلیان شد و بسیاری از معتزلیان بغداد بر گونه ای از تفضیل امام علی علیه السلام رای دادند و برخی از آنان بر این تفضیل اصرار داشتند و به تعبیر برخی از منابع «علوی الرای» بودند. به این ترتیب مسئله فضیلت امام علی که ریشه در اندیشه ی تشیع داشت به موضوع اساسی نزد معتزلیان بغداد تبدیل شد. کتاب حاضر در راستای این رویداد نوشته شده است.

از زمان آغاز جنبش فرهنگی در دولت اسلامی، عرب شاهد فعالیت قابل توجه در انواع مختلف دانش بوده است.ملت عرب در دوره پیش از اسلام ملت شعر و سخنوری بوده است. سپس دین اسلام با معجزه ی  قرآن کریم، چشم انداز اعراب را به چالش کشاند و آنچه توسط پیامبر به ایشان عرضه شد فصیح تر از تمام آن چیزهایی بود که پیش تر از این پیش رو داشتند. از این رو، رویکرد و علاقه به ادبیات بیش از پیش افزایش یافت تا جایی که در آثار برجای مانده پراکنده شد و انواع مختلف زبان، ادبیات، تاریخ، کلام، فقه، سخنرانی ها، پیام ها و کلمات قصار برای اطلاع رسانی عرب قبل و بعد از اسلام پدید آمد. و کتاب هایی به این منظور اختصاص داده شد. قرن چهارم هجری اوج خلاقیت اسلامی عرب در زمینه های مختلف دانش است تا جایی که بسیاری از علمای برجسته ی عرب در این سال ها پا به عرصه ی ظهور گذاشتند. از آن جمله محمد بن حسین معروف به شریف رضی است. کسی که در ادبیات شعر و نثر از نبوغ بالایی برخوردار بود و در چارچوب شعر، دیوانی از خود به یادگار نهاده که هنوز هم مورد توجه محققین است. و اما در باب نثر مجموعه ای از تالیفاتی را بر جای گذاشته است که ماهیت بلاغی و لفظی دارند. او با در نظر گرفتن تأثیر کلام پیامبر، و آنچه از آن اقتباس کرده بود کتابی با نام مجازات نبوی ارائه کرد، که در آن اسلوب مجاز و بلاغ تمیز داده شده است. سپس بار دیگر با در نظر گرفتن تأثیر کلام امام علی علیه السلام که در آثار فراوانی از کتاب های لغت و ادب و تاریخ درباره ی ایشان در دسترس بود، آنچه را که در اوج بلاغت بود، برداشت نمود و آن را در یک کتاب که نهج البلاغه نامید جمع آوری کرد. این یعنی آنچه در نهج البلاغه آمده است مثل و مانندی ندارد چون مشتمل بر خطبه ها، نامه ها و کلمات قصار حضرت امیر علیه السلام است.

زمانی که نهج البلاغه را در میان خیل عظیمی از دانشمندان و محققین رها می کنیم با اقلام متنوعی از شروح و تعلیقات مواجه میشویم که از زمان شریف رضی تا کنون نوشته شده است. در بین این شروحات پر حجم ترین آن ها شرح حبیب الله هاشمی با نام «منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة» است. و کوچکترین آن ها شرح صبحی صالح است. در بین این شرح ها شرح دیگری است با عنوان شرح ابن ابی الحدید که از مردان معتزلی است. این شرح با دیدگاهی معتزلی به توضیح و تفسیر کلام حضرت می پردازد.

نوشتار حاضر مشتمل بر پنج فصل است:

فصل اول که به تفصیل به بیان نسب امام علی علیه السلام می پردازد.

فصل دوم به شرح زندگانی حضرت و چگونگی رسیدن ایشان به مقام امامت می پردازد.

فصل سوم به بیان خصوصیات حضرت و ویژگی های فردی و اجتماعی ایشان می پردازد. 

فصل چهارم : امام علی و نظام الحکم. به شرح و توضیح شیوه های زمامداری، قضاوت، صدور حکم و فرمانروایی آن حضرت می پردازد. 

فصل پنجم: این فصل با عنوان امام علی مصدر افکار، به بیان نظریه ی معتزله پیرامون آن حضرت می پردازد.

.