معرفی کتاب

پژوهش پیش رو با انگیزه هایی چون؛ دلبستگی اکثریت ایرانیان و پژوهندگان تاریخ و ادب به فرهنگ ایرانی و زبان فارسی، دلایل کمرنگ شدن یگانگی فرهنگی و تاریخ روزنامه نگاری ایران آغاز شد. در این نوشتار سخن نویسنده به جمهوری های کنونی ازبکستان و تاجیکستان (فرارود) اختصاص دارد و آن سرزمین، از نظرهای گوناگون تاریخی، جغرافیایی و قومی و زبانی، همواره با سرزمین های دیگر تفاوت هایی داشته است. واژه ی «تاجیک» تاریخچه ای شگفت انگیز دارد. گفته شده بخشی از عربان در قلمرو شاهنشاهی ساسانیان و یا نزدیک به پایتخت آنان می زیسته اند. ایرانیان غربی، با توجه به این نام، منسوب به آن قبیله و همه ی عربان را «تازیک» یا تاژیک می نامیدند که امروزه به صورت «تازی» برجای مانده است. هنگامی که عربان مسلمان از راه سرزمین ایران قصد فتح سرزمین های ترکان در بخش هایی از آسیای مرکزی را کردند، آنان نه تنها مهاجمان را به تقلید از ایرانیان تازیک، تاژیک یا تاجیک خواندند؛ بلکه، این نام گذاری را به همسایگان نومسلمانشان که ایرانیان باشند، نیز، بسط دادند و کم کم، منظور از عنوان «تاجیک» ایرانی نژاد یا ایران زبانی شد که در همسایگی ترکان زندگی می کند. به همین سبب، در ادب ما همواره تاجیک در برابر ترک قرار دارد. تمامی نمونه هایی که از قدیم درباره ی واژه ی تاجیک ذکر می شود، در ربط با ترک است؛ چه در فرارود باشد چه جای دیگر. گاهی، زبان ترک و مغول است که در جاهایی مردم محل را چنین نامیده اند. تاجیکان فرارود نیز در همسایگی و گاهی همخانگی با ترک زبانان بودند. اطلاق تاجیک به آنان از این روست و شامل دیگر تیره های ایرانی، چه فارسی زبان و چه غیر از آن نمی شود.

در این کتاب نخست از تاریخ سیاسی و سپس تاریخ فرهنگ مردم فرارود، از حضور روس ها در آن سرزمین بزرگ تا پایان جنگ جهانی دوم؛ و سپس مسئله زبان و اختناق زبان فارسی در آن سامان، سخن به میان آمده است. بدیهی است که پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی، کتاب ها و مقاله های ارزنده ی بسیاری در این زمینه ها - بسا به قلم تاجیکان - در ایران به چاپ رسیده است؛ اما بنای نویسنده بر به دست دادن شرحی کلی و بی پیرایه است که در عین حال جامع نیز باشد. وی، به عین نوشتار فارسی نسل تاجیک مقارن ظهور و استقرار بلشویسم توجه کرده و هرجا که نیازی بوده، آن نوشتار را نقل کرده گواه آورده است و این چیزی است که در نوشتارهای خود تاجیکان کمتر به چشم می خورد. پس از آن، به مسئله ی زبان در فرارود پرداخته شده است. در جاهایی از کتاب نوشته و تأکید شده است که تا پیش از تفرقه افکنی پان ترکیست های ترکیه و تاتارستان و رژیم استالینی، ازبک و تاجیک با فرهنگی بسیار مشابه و با مسالمت تمام در کنار هم می زیسته اند. علاوه بر این ها بخش بزرگی از کتاب، به تاریخ روزنامه نگاری فارسی در فرارود اختصاص داده شده است که مکمل بخش های پیشین است. مطالب در قالب سه بخش و شانزده فصل آمده است:

بخش یکم: چکیده ای از تاریخ معاصر فرارود

بخش دوم: مبارزه ی سازمان یافته با زبان فارسی

بخش سوم: روزنامه نگاری تاجیکان