معرفی کتاب

مطالعه گفتمان‌های شیعه از دوره امامان ـ علیهم السلام ـ تا پایان کار حوزه علمیه شیعی بغداد پس از حمله سلجوقیان به این شهر از اهمیتی فراوان برخوردار است. بخش مهم و مرکزی نحوه تکون‌یابی شیعه و هویت‌پذیری تاریخی آن، با همه تنوعاتش در عهد میان سقیفه تا حمله سلاجقه به بغداد رخ داده است و رد پای تطورات فکری و رفتاری شیعه پس از آن را می‌توان در این دوره تاریخی پی جست و دریافت.

به یک معنا شیعه پس از این عهد، عمیقا و اساسا مدیون مناسبات و تطورات این دوران مهم و کلیدی است. هم از این روی بررسی تطورشناختی خرده گفتمان‌های شیعی در این عهد خطیر، نقشی تعیین کننده در ارتقای مراتب فهم ما از زنجیره روابطی بازی خواهد کرد که پس از این دوره رخ داده است و در قالب تطورات تاریخی و نیز نظریه‌های شیعی در تاریخ ماندگار شده است.

پرسش مرکزی کتاب آن است که چند و چون شکل‌گیری و نحوه تحقق گفتمان گسترده شیعه در عصر امامان ـ علیهم السلام ـ تا پایان حوزه شیعی بغداد که شامل چهار خرده گفتمان می‌گردد، چگونه بوده است؟ به زبان تفصیلی‌تر، چگونه اندیشه و عمل شیعه نخستین متأثر از عواملی نظیر زبان سیاسی و دانشی حاکم بر شیعه به مثابه اقلیتی در حال شکل‌گیری و سیال، آرایش عمومی و درون‌گروهی شیعیان در درون خود و در ارتباط با دیگران و نیز تحت تأثیر مناسبات قدرت ناشی از قدرت رسمی در جامعه آن روز (گفتمان‌های سیاسی مسلط و هژمون عامه) شکل گرفت و بسط یافت؟

پاسخ به این پرسش در پی مطالعه رابطه برقرار میان مناسبات اجتماعی حاکم بر اطوار مختلف شیعه نخستین در دوران حضور امامان ـ علیهم السلام ـ تا ابتدای عصر غیبت کبری و سپس تا پایان حوزه شیعی بغداد، با دانش فراگیر اسلامی و درون گروهی شیعی و بررسی چند و چون انعکاس روابط قدرت در اندیشه و عمل شیعه در آن زمانه و زمینه مهم میسر می‌شود و مطالعه‌ای از این دست، در سطوحی ما را با سرشت مناسبات متأثر بر تکون‌یابی شیعه عمیقا آشنا می‌سازد.

چهار گفتمان زیر در این کتاب بررسی شده است:

یکم. گفتمان شیعه سیاسی که شامل اندیشه و روابط قدرت از عهد امام علی ـ علیه السلام ـ و تحولات سقیفه تا شهادت امام حسین ـ علیه السلام ـ می‌گردد.

دوم. گفتمان شیعه اجتماعی که اندیشه و روابط قدرت از عهد پس از عاشورا و زمانه منتقمان عاشورا تا عهد صادقین ـ علیهما السلام ـ را شامل می‌گردد.

سوم. گفتمان شیعه اعتقادی که به اندیشه و روابط قدرت از عهد صادقین ـ علیهم السلام ـ تا زمانه غیبت امام دوازدهم باز می‌گردد.

چهارم. گفتمان شیعه هویتی که به اندیشه و روابط قدرت شیعه از زمان غیبت امام دوازدهم تا برچریده شدن حوزه علمیه شیعی در بغداد اشاره دارد.

این کتاب تلاش نموده ذیل توجه به دیالکتیک قدرت و دانش، نحوه تطوریابی خرده‌گفتمان‌های شیعی نخستین را از ابتدا تا حمله سلاجقه به بغداد و پایان کار حوزه علمیه شیعه در آن شهر توضیح دهد.

با توجه به ماهیت چندوجهی موضوع، این مهم ضمن مراجعه گسترده به مصادر طراز نخست تاریخ اسلام از یک سوی و منابع اسلامی حاوی نخستین ایده‌ها و اندیشه‌های اسلامی از سوی دیگر میسر گردیده است.

فهرست مطالب

مقدمه: ویژگی‌های ساختاری و سبک‌شناختی این پژوهش

فصل نخست: گفتمان و مطالعه اندیشه شیعه

فصل دوم: شیعه سیاسی؛ از امام علی ـ علیه السلام ـ تا واقعه عاشورا

فصل سوم: شیعه اجتماعی؛ از کربلا تا صادقین ـ علیهما السلام ـ.

فصل چهارم: شیعه اعتقادی از عهد صادقین ـ علیهما السلام ـ تا آغاز غیبت صغری

فصل پنجم: گفتمان شیعه هویتی؛ آغاز غیبت تا تأسیس حوزه نجف

نمایه‌ها