معرفی کتاب

آنچه پیش رو دارید مجموعه ای از گفتارها درباره ی دین و مذهب فردوسی است که در دوره ی معاصر از زبان فردوسی پژوهان بازگفته شده است. از آن چه خواهیم دید، چنین برمی آید که پیوسته پژوهش گران به چیستی دین و مذهب فردوسی توجه داشته اند و کم تر پژوهنده ای را می بینیم که از بینش دینی و مذهب فردوسی پرسش نکرده باشد؛ از همین روی، این نکته پیش می آید که چرا باید پژوهندگان این اثر حماسی به این اندازه به دین و مذهب سراینده ی آن اثر توجه داشته باشند؟ به راستی چه پیوندی است میان حماسه ی فردوسی و دین و مذهب وی که پیوسته از نگرش دینی و مذهبی او پرسیده اند؟

پرسش از دین و مذهب فردوسی، یکی از سؤال هایی است که پیوسته ذهن نگارنده راهم چون دیگرانی که به حوزه ی شاهنامه پژوهی وارد شده اند، به خود مشغول می داشت و به دلیل همین پرسش و سؤالاتی همانند آن، گه گاه مورد سرزنش برخی منتقدان قرار گرفته است که به راستی سخن گفتن از دین و کیش فردوسی، اساسا چه مشکلی را می گشاید و چه یاری ای به شناخت شاهنامه می رساند؟ پاسخ به این گروه که بیش تر فریفته ی زیبایی های ادبی به حق شاهنامه هستند و خویش کاری های دیگر این اثر در فرهنگ ما را چندان مهم نمی دانند، این خواهد بود که شناخت دین ومذهب فردوسی، چیستی اندیشه ی ایرانیان پیش رو آن قرن ها را روشن می سازد که البته این مسأله برای کسانی که صرفا می خواهند از یک متن ادبی لذت ببرند و به زیبایی های هنری اثر سرگرم باشند، موضوعی مهم نخواهد بود؛ اما دغدغه مندانی که سیر تحول فکری ایرانیان، تاریخ علوم عقلی در ایران، چگونگی افتادن در ابتذال خردستیزی و علل توسعه نیافتگی ایران را جست و جو می کنند و از سرگشتگی های فکری و تناقض در کردار ایرانی به تنگ آمده اند، قطعا شناخت برآمیختگی اندیشه ی ملی گرایانه و مذهب اسماعیلی فردوسی راه گشا خواهد بود. فردوسی از یک سو در پی آن است که با ارائه ی شاهنامه به عنوان آیینه ای از فرهنگ ایرانی، ضعف و نقص و البته شایستگی های این فرهنگ را بنماید و از سوی دیگر با درآمیختگی بخش کارآمد فرهنگی کهن ایرانی و تفکر شیعی (اسماعیلی) که خرد را اساس زیست مادی و معنوی خود ساخته است، طرحی برای زندگی ایرانیان به دست دهد. او این برآمیختگی فرهنگ کهن ایرانی و تفکر اسماعیلی را که در همان اندیشه های کهن ایرانی بنیاد دارد و پیکره ای اسلامی گرفته است، به زیبایی در دیباچه ی اثرش به نمایش می گذارد و این اندیشه و باور را در بن داستان های شاهنامه می پراکند. او با آمیزش فرهنگ دیرپای ایرانی و اندیشه ی شیعی، آمیختگی دین ورزی با خردگرایی، دنیاگرایی توسعه گرا و رستگاری اخلاقی یا به تعبیری دیگر، زیست اخلاقی هم راه با شاید را جست و جو می کند و البته چه طرحی برای زندگی در روزگار کنونی از این خوش تر. نکته ای دیگر را که گروه یاد شده از آن غفلت کرده اند، وجود اندیشه ی دینی (اسماعیلی) در بن داستان های شاهنامه است که حتی ساخت ادبی و زیبایی شناسی آن متن را رقم می زند و متأثر می سازد. در این باره کافی است به دیدگاه فردوسی درباره ی داستان های شاهنامه نگاه کنیم. از نظر نگارنده، این دید به داستان ها از بینش اسماعیلی فردوسی برمی خیزد که پس از این بدان خواهیم پرداخت؛ بنابراین آیا می توان جنبه ی ادبیاتی متن شاهنامه را از بن مایه های فکری و باوری سراینده اش جدا ساخت؟

بنابرآنچه یاد شده، شناخت بن مایه های اندیشه ی شاعر در توضیح و تحلیل ادبیات متن شاهنامه بایسته است و نمی توان فارغ از علت و انگیزه ی سراینده ی متن، به نتیجه ی چندان درستی از تحلیل متن رسید؛ از همین روی، در بخش نخست این مجموعه، نگارنده بر آن بوده که بینش مذهبی فردوس را بررسی کند و در این راه از دیباچه به صورت ویژه و دیگر بخش های شاهنامه یاری بگیرد و نهایتا فردوسی را به عنوان شاعری اسماعیلی مذهب بشناساند. پس از آن نیز در بیست و سه گفتار، آن چه را درباره ی دین و مذهب فردوسی گفته اند، آورده است تا خوانندگان در یک مجموعه تقریبا همه ی سخنان پژوهندگان شاهنامه را در این باره ببینند و در آن درنگ ورزند.

درباره ی بخش دوم کتاب، به این نکته باید توجه داشته باشیم که نگارنده در آن، در ترتیب قرار گرفتن جستارها بر آن بوده است که زمان نگارش هر گفتار در نظر گرفته شود؛ از همین روی، جستارها را مانند آن چه نوشته شده است، در آغاز با رعایت زمان نگارش آن ها آورده است. از سوی دیگر، تناسب موضوعی مقاله ها نیزدر نظر بوده است؛ به طور مثال جستارهایی را که در آن نویسندگان، فردوسی را شیعه ی دوازده امامی دانسته اند، پی در پی آورده است. دراین بخش گفتار پایانی، سخنانی کوتاه از شاهنامه شناسان و پژوهندگان درباره ی دین ومذهب فردوسی است.

عناوین این کتاب در یک نگاه: 

بخش نخست : جستاری در مذهب اسماعیلی فردوسی

بخش دوم: بیست و سه گفتار از شاهنامه شناسان درباره ی دین و مذهب فردوسی