معرفی کتاب

تدوین آثار در موضوعات مختلف سیاسی، فرهنگی و اجتماعی از روزگار رسول اکرم (ص) در میان مسلمانان آغاز شد و پس از رحلت ایشان نیز روز به روز گسترش یافت. با رشد و شکوفایی تمدن اسلامی و گسترش فتوحات مسلمین،  دانشمندان مسلمان در زمینه های مختلف تاریخ نگاری همچون: طبقات، مقاتل، فرق و مذاهب، تواریخ عمومی، نسب نگاری، کتب جغرافیایی، تواریخ محلی، کتب رجالی، تواریخ ائمه علیهم السلام، سفرنامه نویسی و ... آثاری از خود به یادگار گذاشتند. مسلمانان در تاریخ نگاری بیشتر گرایش به نگارش سیره و مغازی رسول خدا (ص) داشتند. ولی در روزگار خلفای اموی به دلیل گرایش آنان به فتوح، فتوح نگاری رشد کرد. از سوی دیگر در کنار موضوعات فوق، سبک جدیدی نیز ظهور کرد که در کنار تاریخ سیاسی، فرهنگی و اجتماعی؛ تاریخ اقتصادی و مالی را هم مورد بررسی قرار می داد. تاریخ نگاری اقتصادی را می توان سنخی از تاریخ نگاری دانست که بررسی بخشی از کنش های انسانی را که در راستای تأمین معیشت او صورت گرفته بود، مورد مطالعه قرار می داد و نظر به سهم ملموس تر اقتصاد در زندگی انسان و برجستگی بیشتر کنش های اقتصادی انسان ها، این بخش از حیات جمعی انسان، برجسته تر بوده و لذا طبیعی است که مورد اهتمام بیشتر مورخین قرار گیرد.

شاید به کارگیری مفهوم تاریخ نگاری اقتصادی به عنوان یک رشته یا گرایش مستقل در مطالعات تاریخی چندان متداول نباشد و یا ماهیتا وجود چنین مفهومی تا حدودی دور از ذهن بنماید؛ اما با دقت در عملکرد اندیشمندان بزرگ که از آن ها به عنوان فیلسوف مورخان قرون جدید یاد می شود، می توان دریافت که وجه اقتصادی، بخش مهمی از ساختار زندگی اجتماعی انسان در طول تاریخ بوده است. 

گفتیم ویژگی های تاریخ نگاری در فرهنگ و تمدن اسلامی، ظهور سبک جدیدی بود که در کنار تاریخ سیاسی، فرهنگی و اجتماعی، جنبه ی مالی جامعه ی اسلامی را مورد توجه قرار می داد. از قرون اولیه ی اسلامی تک نگاری های بسیاری با موضوعات مالی و تحت عناوینی همچون، اسواق (بازارها)، اموال، جزیه، دینار و درهم، تجارت، مکاسب، صنایع، زکات، خمس، اوزان و مغادیر و اسعار(نرخ ها) و مانند آن، با توجه به عوامل و زمینه های دینی، سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی، مورد توجه نویسندگان شیعه قرار گرفت. با مطالعات انجام شده می توان گونه های متنوعی در دسته بندی تک نگاری های مالی شیعیان از جمله فقهی – حدیثی، تاریخی – وقایع نگاشتی، سیاسی – اداری، کلامی و ادبی جستجو کرد؛ زیرا نویسندگان شیعه با توجه به علل و زمینه های مختلف و در جایگاه مورخ، فقیه، محدث، کاتب، وزیر، عالم و حاسب با انگیزه ها، روش نگارش و نوع نگاه متفاوت به مسائل مالی به تدوین این آثار پرداخته اند.

پژوهش حاضر تک نگاری ها را در چهار دسته بررسی و تبیین کرده است. دسته ی اول شامل منابع مالی دولت اسلامی است که تحت عنوان دو دسته از آثار یعنی تک نگاری های سیاسی – اجتماعی – فقهی و تک نگاری های عبادی – فقهی، مورد بررسی قرار گرفته است. دسته ی دوم  شامل پیشه ها و صناعات است که تحت عنوان دو دسته از آثار یعنی نک نگاره های فقهی – حدیثی و تک نگاره های فقهی – حدیثی و اقتصادی مورد توجه قرار می گیرد؛ دسته ی سوم شامل عقود، قراردادها و معاملات است که تحت عنوان دو دسته از عقود لازم و عقود جایز مورد بررسی قرار می گیرد؛ دسته ی چهارم نیز شامل مالکیت خصوصی تحت عنوان تک نگاره های فقهی – حدیثی مورد بررسی قرار می گیرد.

اثر تحقیقی پیش رو در پنج فصل نگاشته و تنظیم شده است. فصل اول به بررسی تک نگاره های نگارشی شیعیان که در باب منابع مالی دولت است می پردازد؛ در فصل دوم به توضیح تک نگاری های تألیفی شیعیان که در باب پیشه ها و صناعات است، پرداخته شده است. فصل سوم، تک نگاره های شیعیان در باب عقود و قراردادها را بررسی می کند. در فصل چهارم تک نگاره های شیعیان در باب مالکیت خصوصی بیان می شود و در نهایت در فصل پنجم تحلیل و ارزیابی متون مالی ارائه می شود.