۴۷۰۶
۰
۱۳۸۴/۴/۲۸

بدون تصویر

جريان ها و سازمان مذهبي - سياسي ايران از روي کار آمدن محمدرضا شاه تا انقلاب اسلامي

پدیدآور: رسول جعفريان

معرفی کتاب

در باره چاپ پنجم کتاب جريان ها و سازمان هاي مذهبي - سياسي ايران طي سالهاي 1320 - 1357
يک پرسش اساسي درباره انقلاب اسلاميِ بهمن ماه 1357 آن است که چرا و چگونه نيروهاي مذهبي و روحاني در موقعيت رهبري اين نهضت قرار گرفتند؟
مگر نه آن است که از مشروطه به اين سو، به طور عمده، نيروهاي سکولار در صحنه سياست ايران فعّال بوده اند؟
و مگر نه آن است که رضاشاه با تمام قوا به جان مذهب و مذهبي ها افتاد و اساسِ مدارس ديني و مساجد و حسينيهها را هدف قرار داده، بيشترين محدوديت را از هر جهت براي روحانيون فراهم کرد؟
و مگر نه آن است که روشنفکران به طور غالب، در بيشترنوشته هاي خود، عامل عقب ماندگي و درماندگي ايران را در رسيدن به مدرنيسم و تجدد، انديشه هاي سنتي و وجود مدافعان آن تعريف کردند و با همه توان بر طبل انشقاق ميان نسل قديم و جديد کوفتند؟
و مگر نه آن است که بسياري از اديبان و شاعران معاصر با آفرينش طنزها و اشعار و هزلها و هجوهاي خود به جان روحانيت افتاده و دواوين و مجموعههاي خود را مملو از استهزاي نسبت به اين جماعت و ارزشهاي مهم مذهبي مانند حجاب کردند؟
و مگر نه آن است که توده اي ها و کمونيستها نهايت تلاش خود را براي معرفي دين به عنوان افيون توده ها به کار گرفته و کوشيدند تا رهبري جوانان و نسل انقلابي را بر عهده بگيرند؟
پس چه شد که يکباره در فاصله قيام خرداد 42 تا بهمن 57 روحانيت و مرجعيت اين چنين محبوبيت عمومي يافت و همگان را برانگيخت تا به دنبال آن حرکت کرده، نظام استبدادي را سرنگون کنند و رهبري مبارزه را به دست روحانيون انقلابي بسپارند؟
به نظر ميرسد پاسخ تاريخي اين پرسش، در مرور بر فعاليت مذهبيها در فاصله سالهاي پس از شهريور بيست تا بهمن سال 57 نهفته باشد. مذهب در دوره رضاخان تحت فشار بود، اما هيچگاه از قلوب مردم ايران حذف نشد. نتيجه آن که پس از فرار وي، مذهبيها بار ديگر فعال شدند و به تأسيس نهادهاي مذهبي همت گماشتند. اين فعاليت تا آنجا پيش رفت و تحول يافت که توانست انقلاب اسلامي 57 را پديد آورد.
کتاب جريان ها و سازمان هاي مذهبي – سياسي ، گزارشي کوتاه از چگونگي رشد و برآمدن جريانهاي مذهبي ـ سياسي در روزهاي پس از شهريور 1320 (زمان تبعيد رضا شاه) تا پيروزي انقلاب اسلامي را ارائه داده است. دورهاي که روحانيون و متدينين، و گروههايي که به نوعي در انديشه احياي دين ياهماهنگ ساختن دين با دنياي جديد بودند، کوشيدند تا با اقدام به نوعي خانه تکاني، دين را که در تمام دوره رضاخان گرفتار انزوا شده بود، احيا کرده، آن را در پيوند بيشتري با جامعه و سياست قرار داده و تجربه جديدي را در رويارويي با دنياي نو عملي سازند؛ تجربهاي که در نهايت، به تأسيس جمهوري اسلامي ايران منتهي گشت.
به طور معمول، اين تلاشها، در دو بخش قابل بررسي است:
نخست بخش تشکلهاي ِمنظم اعم از گروهها، احزاب، انجمنها، سازمانها و غيره که با نوعي مرکزگرايي، شماري افراد را در عضويت خود درآورده و با انديشه و استراتژي و تاکتيکهاي مخصوص به خود درپهنه جامعه ايراني به فعاليت پرداختند.
دوم جريانهاي فکري که طيفي از نيروهاي اجتماع را تحت تأثير قرار داده و با ايجاد موجهاي فکري آنان را به سمت و سوي خاصي هدايت کردند. انتخاب عنوان کتاب «جريانها و سازمانهاي مذهبي ـ سياسي» به نوعي بيانگر جهت گيري کتاب در بررسي هر دو بخش ميباشد. طبعا در اينجا سازمان به معناي گروه هاي منظم اعم از سازمان به معناي خاص آن، حزب و يا هيئت هاي مذهبي به کار رفته است.
شناخت چرايي افتادن رهبري نهضت به دست روحانيت، تنها يک بخش از علت تأليف اين اثر را تشکيل ميدهد. انگيزه ديگر آن است که بدانيم سازمانها و جريانهاي مذهبي که پس از حذف استبداد رضاخاني و خاتمه هجوم وحشيانه آن دولت بر ضد مظاهر ديني پديد آمدند و در حوزههاي علميه، دانشگاهها، بازار، دبيرستانها، مساجد، حسينيه ها و ديگرمحافل مذهبي حرکتشان را نفوذ و توسعه دادند، در باره دين و سياست چگونهميانديشيدند؟ به طور کلي چند نکته مهم در اين بخش مورد نظر است:
نخست شناخت افکار ديني بانيان و مؤسسان اين تشکلها و اين که آنان دين را چگونه و از چه طريقي شناخته بودند و چه تصوري از آن داشتند.
دوم ارتباط، پيوند و ديدگاه آنان نسبت به روحانيت و مرجعيت؛ به عنوان جامعهاي که رسالت حفظ دين و شعائر ديني را بر عهده داشته و دارد. شناخت اين که آيا اين تشکلها دينشناسي مستقل از روحانيت داشتند يا آن که در فضاي انديشه دينيِ رسمي و سنتي روحانيت حرکت ميکردند. همچنين نگرش اصلاحگرايانه آنان به دين و مذهب و تعريف حدود اين اصلاحگري، بر چه پايه و معياري استوار بوده است.
سوم اعتقاد رهبران اين تشکلها نسبت به حدود مداخله دين در سياست، و به تعبيري سياسي شدن مذهب و طرح آن به عنوان يک ايده انقلابي و سياسي تا چه اندازه بوده است.
چهارم شناخت اهداف اين تشکلها و سازمانها و اين که هدفشان احياي دين و مذهب بوده است يا اصلاح وضعيت سياسي ـ اجتماعي مردم. طبعا هر سازمان و گروهي براي تحقق اهداف خاصي شکل گرفته است که ميبايست در مقام تئوري و عمل ديدگاه آن تشکل روشن شود.
به هر روي، سرگذشت اين تشکل ها، چگونگي تفسير آنان از دين، و مهمتر از همه، رويارويي آنان با انديشه هاي نو، اعم از چپ و راست، آن هم در جهت غربي کردن و نو کردن دين، سرگذشت جالبي است که مي تواند براي روزگار ما سودمند و عبرت آفرين باشد.
ما براي شناخت بهتر موقعيت خويش، لازم است تا اين تاريخچه را به دقت مرور کنيم؛ تجربه روزهايي که نخستين سازمانها و احزاب مذهبي متأثر از انديشه هاي سوسياليستي فعاليت خويش را آغاز کردند؛ زماني که برخي از تشکلهاي مذهبي بي ريشه، در دامن انديشه هاي مارکسيستي فرو غلطيدند و دوراني که سازمان مجاهدين به عنوان يک سازمان مذهبي، يک باره ايدئولوژي مارکسيسم ـ لنينيسم را پذيرفت و مرتد شد؛ و همين طور زماني که انديشه هاي اسلامي با انديشه هاي اجتماعي غرب گره خورد و تلاش شد تا از زاويه علوم اجتماعيِ جديد، دين تفسير شود، و اين حرکت تا امروز ادامه مي يابد. همه اينها تجربه هايي است که بر مردم و تشکلهاي اسلامي و نخبگان ما گذشته و اکنون نيز در حال تجربه شدن است.
در حال حاضر ما همچنان مقهور غرب و تحت فشار توليدات فکري آن هستيم و بيم آن مي رود که بي توجهي به آن تجربه ها، يکبار ديگر متفکران غيرمتعمّق مذهبي ما را در گرداب جريان هايي شبيه آنچه بر سر مجاهدين رفت، فرو برد و پرونده و تجربه تازه اي در کنار آنچه در آن روزگار بر سر ما آمد، بيفزايد؛ در حالي که هوشياري و بيداري همه جانبه، مي تواند ما را از اين قبيل برخوردهاي قشري نسبت به دين و غرب و توليد التقاطهاي جديد فکري باز دارد و به کار تدوين نگرشي ناب از اسلام اصيل وا دارد؛ نگرشي که بتواند بر پايه وحي و با استفاده از منابع اصيل و همزمان بهره گيري از عقل و اجتهاد و ابتکار، راه زندگي و سعادت و طريق پيمودن صراط مستقيم را به ما بنماياند و همزمان از «تحجّر» و «بدعت» نجات دهد.
در اين نوشته، از شمار قابل ملاحظه اي منبع مکتوب استفاده شده است. طبعا دسترسي به اسناد موجود در مراکز مختلف، در مقدورات نويسنده نبوده و دراين زمينه تنها از متون چاپي به ويژه اسناد که اين اواخر در حجم گستردهاي عرضه شده، استفاده شده است. اما در بخش شفاهي، مواردي وجود دارد که با برقراري تماس با برخي از اشخاص، اطلاعاتي گرفته شده و در متن يا پاورقي به آنها اشاره شده است.
بيترديد، کتاب "جريان ها و سازمان هاي مذهبي سياسي" قطرهاي است از درياي تکاپوهاي مذهبيِ نسلي که به هدف نجات اسلام کوشش کرده و هدفش زاويه عريضي را از رها ساختن دين از تحجّر و خالص کردن اسلام از انحراف و خرافه، تا فروغلطاندن آن در گرداب غربي شدن و بدعت گرايي در بر گرفته است. تکاپويي که هنوز آثار و تبعاتش به وضوح آشکار نشده است.
رويکرد اصلي در اين نوشتار، تاريخي خواهد بود، نه جامعه شناختي؛ در واقع، دستمايه هاي اوليه مؤلف، صرفا تاريخي است و تلاش مي کند تا بر اساس داده هاي تاريخي زمينه توسعه فعاليتهاي مذهبي و غلبه آنها را بر حرکتهاي سکولار اعم از ملي يا مارکسيستي نشان دهد. طبعا اين يک رويه ماجراست؛ رويه ديگر آن رويکرد جامعه شناختي است که مي بايست با دستمايه هاي ديگري به بررسي تغييرات اجتماعي و سازمانمندي ويژه آنها، در جامعه ايراني پرداخت و از حوصله بحث و تخصص ما خارج است.
متني که در چاپ فعلي يعني چاپ پنجم اين کتاب ، ارائه ميشود، ويرايش چهارم کتاب است که با ملاحظه نقدها و مطالبي که طي اين سه سال منتشر شده، تهيه شده است. اين ويرايش در مقايسه با چاپهاي پيشين، مفصّلتر و تقريبا در حد دو برابر بوده و در ضمن تلاش شده است تا جريانها و افراد بيشتري مورد توجه قرار گيرند.
حجم فعلي کتاب با فهارس و پيوست ها در يک هزار و اندي صفحه با جلد کالينگور به مبلغ 7000 تومان عرضه شده است.
ويژگي ديگر چاپ جديد آن است که دو ناشر يکي مرکز اسناد انقلاب اسلامي و ديگري کانون انديشه جوان وابسته به پژوهشگاه فرهنگ و انديشه اسلامي به چاپ آن اقدام کرده اند.
نظر شما ۰ نظر

نظری یافت نشد.

پربازدید ها بیشتر ...

ارنست پرون فراش دبيرستان شوهر شاهنشاه آريامهر

ارنست پرون فراش دبيرستان شوهر شاهنشاه آريامهر

محمد پورکيان

اين کتاب که در برلن غربي در سال 1357 چاپ شده است در باره سابقه آشنايي ارنست پرون با محمدرضا پهلوي و

شناخت تاریخی طایفه بهلولی و تعاملات سیاسی آنها در عصر پهلوی

شناخت تاریخی طایفه بهلولی و تعاملات سیاسی آنها در عصر پهلوی

زهرا علیزاده بیرجندی

بر اساس نتایج تحقیقات میدانی و کتابخانه ای و در مقایسه با سایر جوامع عشایری ایران، بهلولی ها یک طایف

منابع مشابه بیشتر ...

ابن ابی الحدید و فهم نهج البلاغه

ابن ابی الحدید و فهم نهج البلاغه

محسن رفعت

کتاب پیش رو تلاشی است برای فهم روش تفسیری ابن ابی الحدید و می کوشد روش تعامل او با حدیث و روایت را د

بریتانیا و کشور حائل: فروپاشی امپراتوری ایران 1914-1890

بریتانیا و کشور حائل: فروپاشی امپراتوری ایران 1914-1890

دیوید مک لین

کتاب حاضر با تکیه بر منابع و اسناد دست اول، دورنمایی از جایگاه ایران در رقابت روس و انگلیس در اواخر

دیگر آثار نویسنده بیشتر ...

مقالات و رسالات تاريخي (بيست و هفت مقاله و رساله تاريخي) دفتر اول

مقالات و رسالات تاريخي (بيست و هفت مقاله و رساله تاريخي) دفتر اول

رسول جعفريان

مجموعه حاضر شامل 27 مقاله در حوزه تاريخ ايران و صفوي و تمدني است.

مهديان دروغين

مهديان دروغين

رسول جعفريان

اين کتاب در هشت فصل گزارشي تاريخي از مدعيان مهدويت را در جهان اسلام و در طول تاريخ گزارش کرده و سه ر