ابوالحسن ندوی از نویسندگان پرکار هندی، زمانی که حدود سی سال سن داشت، در سال 1944 میلادی کتابی با عنوان «ما ذا خسر العالم بانحطاط المسلمین» نوشت. این کتاب به سرعت مشهور شد و ندوی بعد از آن آثار فراوانی در حوزه اسلام شناسی، با رویکرد تحولات اجتماعی و تمدّنی و اصلاح نگاشت که سبب شهرت بیشتر او شد.

پیش از گزارش کتاب، لازم است اشاره کنم، ندوة العلماء، در سال 1311 ق توسط شماری از عالمان شبه قاره، برای مشاوره در مسائل مسلمانان تشکیل شد، این زمانی بود که هند زیر سلطه انگلیس و مستعمره آن بود. این عالمان در شهر کانفور – هشتاد کیلومتری لکهنو – اجتماع کرده و تشکیلاتی با عنوان «ندوة العلماء» را برای اصلاح روش‌های تربیتی و با هدف برقراری اتحاد و یکپارچگی و امر دعوت اسلامی تأسیس کردند. در سال 1316ق دار العلوم التابعة لندوة العلماء را در لکنهو تأسیس کردند که به کار آموزش می پرداخت و اکنون بیش از یک قرن است که در این زمینه فعالیت دارد. بعدها چندین آکادمی زیر مجموعه آن تأسیس شد که یکی از شبلی نعمانی و دیگری توسط ابوالحسن علی الحسنی الندوی یعنی نویسنده همین کتاب تأسیس شد. ندوة العلماء تا سال 2021 بیش از 328 کتاب منتشر کرده است. این تشکیلات، مجله‎ای نیز به نام الندوه منتشر کرد که نقش مهمی در انتشار دیدگاههای آن داشت. دوره اول این نشریه توسط سید سلیمان الندوی و دوره دوم توسط ابوالحسن ندوی انتشار یافت. بعدها مجلات دیگری هم از سوی ندوة العلماء انتشار یافت. اخیرا یک اثر دو جلدی با عنوان تاریخ ندوة العلماء بلکهنوء – الهند، شامل مجموعه مقالات، توسط محمد اکرم الندوی منتشر شده که تماما در باره تاریخ و فعالیت‌های این مرکز است (کویت، مرکز الوراق للتراث، دار البشائر الاسلامیه، 2022. ابوالحسن ندوی در سال 1999 درگذشت.

ندوی در مقدمه جاپ دوازدهم کتاب در سال 1401 نوشت و ضمن آن ، شرحی از چگونگی نگارش این کتاب و فضای آن روز دنیای اسلام در بدست داد (ماذا خسر العالم، «قاهره، مکتبة الایمان»، ص 21 – 28). پیش از آن، شماری دیگر هم بر این کتاب مقدمه نوشتند که از آن جمله «سید قطب» بود که ستایش فراوانی از آن کرده است (همان، ص 10 – 14). ابوسلیمان الندوی، شاگرد ابوالحسن ندوی هم مقدمه‎ای در شرح حال نویسنده و فهرست آثار او در آغاز همین کتاب دارد. وی از شصت سال فعالیت ابوالحسن ندوی در حوزه دعوت اسلامی و اصلاح و تعلیم و تربیت یاد می‎کند و این که تا چه اندازه در تمامی شبه قاره، چهره‎ای موثر بوده است (ص 3 – 9). زمانی که این کتاب به فارسی درآمد، به چندین زبان منتشر شده بود. عربی آن پنج بار طی سالهای 1950 تا 1964 منتشر شد. همین طور به زبان اردو، و انگلیسی (لاهور 1961) نیز انتشار یافت.

به هر روی، شهرت این کتاب سبب شد تا در دهه چهل، کتاب یاد شده، توسط مرحوم مصطفی زمانی به فارسی ترجمه و منتشر شود. همان وقت «ندوة العلماء هند» نامه تقدیری هم برای این ترجمه فرستاد که در چاپ فارسی آمده است. آن وقت در قم، مرحوم محمد مفتح، مرکزی برای شناخت اسلام تأسیس کرده بود که زمانی هم با وی همکاری داشت. پس از آن که مفتح از قم به تهران رفت، آقای زمانی این مسیر را ادامه داد و چنان که می‎دانیم انتشارات پیام اسلام را تأسیس کرد. در چاپ نخست این کتاب (تهران، کتابفروشی محمدی، تیرماه 1344) نام محمد مفتح و جلسات علمی اسلام شناسی آمده است.

همزمانی نشر این کتاب و آثار بسیار دیگر در سالهای 43 و 44، ارتباط این مباحث را با پدیده‎ای که به زودی به نام نهضت اسلامی نامیده شد نشان می‎دهد. حرکت جدید، نیاز به مبانی فکری داشت که غالبا از نوشته‎های مسلمانان شبه قاره و مصری ترجمه و به فارسی در می‎آمد. در جای دیگر، اشاره کردیم که زمانی از ترجمه این آثار دفاع می‎کند، و می‎گوید، ما خودمان آمادگی تألیف کتاب نداشتیم و برای درمان جامعه، نیاز به ترجمه آثار دیگران داشتیم.

برای این که بدانیم ساختار کتاب ندوی چگونه بوده و از کجا به کجا رسیده، بهتر است کلیات فصل بندی وی را در همینجا بیاوریم. پیش از آن لازم است اشاره کنیم که گزارش موجود بر اساس همان ترجمه آقای مصطفی زمانی است که در دهه چهل در ایران انتشار یافته است. این کتاب بعدها، بار دیگر توسط عبدالحکیم عثمانی (از زاهدان) ترجمه شد که چاپ دوم آن در سال 1388 (تهران، نشر احسان) منتشر شد. و اما فهرست مطالب کتاب (بر اساس همان ترجمه مرحوم زمانی):

بخش اول: جاهلیت، شامل فصل اول: انسانیت در آستانه مرگ، فصل دوم نظام سیاسی و مالی جاهلیت.

بخش دوم: بسوی اسلام، شامل: فصل اول: روش اصلاحی و انقلابی انبیاء، دوم: بسوی دین جاودانی، سوم: کانون اسلام، چهارم: تحول اخلاق جاهلی.

بخش سوم: عصر اسلامی، شامل: فصل اول: رهبری اسلام، [دوره تمدّن اسلامی]، فصل دوم: عقب نشینی اسلام، فصل سوم: رهبری کشور عثمانی.

بخش چهارم: عصر اروپا، شامل فصل اول: اروپای مادی، فصل دوم: اختلاف نژادی اروپا، فصل سوم: اروپا بسوی خودکشی، فصل چهارم خطر انسانیت در چنگال اروپا.

بخش پنجم: رهبری جهان اسلام، شامل فصل اول: نهضت جهان اسلام، فصل دوم: اسلام و عرب، با آخرین عنوان فرعی در صفحه 276: از خواب گران برخیزید. و این پیام: شما مسلمانان باید از خواب گران بیدار شوید، و علیه استعمار و استثمار مبارزه نمایید، و دست اتحاد و برادری را به یکدیگر داده در راه عظمت و سعادت خود و جهان گام بردارید.

در مجموعه از 276 صفحه کتاب، تا صفحه 104 بحث‎های مربوط به صدر اسلام است. بخش سوم (105 – 148) مباحث تمدّن اسلامی است. بخش چهارم، از ص 148 تا 219 در باره تمدّن اروپا و درگیری‎های کلیسا با علم، شکل گیری تمدّن و علم جدید، و مشکلات اخلاقی ناشی از پیدایش اختراعات تازه بویژه بمب اتم است. آخرین فصل بخش چهارم (220 – 244) و بخش پنجم، (246 – 276) دوباره به وضعیت امروزه مسلمانان باز می‎گردد. طبعا پرداختن به این همه مباحث در کتابی با این حجم، بیشتر یک مرور، با حفظ جنبه‎های تبلیغی و شعاری و البته قضاوت‎های قاطعانه با پیش فرض‎های قطعی در دوگانگی شرق و غرب، اسلام و مسیحیت است. با این حال، ایده‎ها خیلی به اجمال و قاطعانه و انقلابی طرح شده و برای توده‎های جوان مسلمان می‎توانست جذاب باشد. همین روش با مشابه همین ایده‎ها را مودودی و سید قطب وبسیاری دیگر دنبال کردند، و از جاهلیت قدیم، تا جاهلیت غرب، در مقابل اسلام وتمدّن اسلامی، و قرار دادن اسلام در مقابل غرب، یک پرده کامل ارائه کردند که اگر تحقق می‎یافت، خوب بود. تطبیق دو زمان صدر اسلام و جدید با در نظر گرفتن «مقابل‎های آنها» مثل یک کلید بود که قرار بود قفلی را باز کند. ایده اصلی این است که جاهلیت عرب که از اصل جاهلیت و توحش است، همین جاهلیت جدید است که این بار در لباس تکنیک و تمدّن ظاهر شده است. اسلام علیه جاهلیت قدیم و در اصلاح آن آمده و اکنون نیز نهضت‎های اسلامی در مسیر مبارزه با جاهلیت جدیدغرب، و انکار و براندازی آن هستند. در همه اینها احتیاطا به جنبه‎های مثبت غرب هم توجه داده می‎شود.

عنوانی که نویسنده برای این اثر انتخاب کرده بود این بود: ماذا خسر العالم بانحطاط المسلمین؛ مترجم نامش را چنین گذاشته بود: با ضعف مسلمین، دنیا در خط سقوط. زمانی مقدمه‎ای در شرح حال مولف نوشته و گفته است که نویسنده در تلاش است «ثابت کند که اسلام و تمدّن با یکدیگر سازگار است، ولی آنچه غرب زدگان آن را تمدّن می‎دانند، تمدّن نیست». دیگر این که «نویسنده معتقد است که همه مصائب ممالک اسلامی در اثر عدم اتحاد بین آنهاست» راه این است که «یک حکومت جهانی تشکیل دهند». وی خودش هم سفرهای مختلفی داشته است تارؤسای ممالک اسلامی را متقاعد کند به این هدف نزدیک شوند. به گفته مترجم، نظر مولف این است که «جهان عرب باید رهبری جهان اسلام را اشغال کند، زیرا عرب دارای نیروی ایمان و استقامت فوق العاده است» (با ضعف مسلمین دنیا در خطر سقوط، ص 9 – 10). مرحوم زمانی در این مقدمه، از آثار دیگر نویسنده یاد کرده که همه در همین مسیر است، از جمله مجله‎ای با نام التعمیر که هر دو ماه انتشار می‎یابد. مترجم، که این زمان تحت تأثیر نهضت اسلامی جدید بوده است می‎افزاید: «سال تحصیلی 43 – 42 آغاز می‎شد، ولی با محصور بودن مرجع عالی قدر شیعیان حضرت آیت الله العظمی آقای خمینی و مهاجرت چند تن از مراجع دیگر قم به تهران برای آزاد نمودن معظم له، درسها همچنان تعطیل بود». وی از فرصت تعطیلی استفاده کرده و این کتاب را ترجمه کرده است.(ص 13 – 14). وی، شماری از اظهار نظرهای نویسندگان معروف مانند احمد امین، محمد یوسف، و سید قطب را از مقدمه‎هایی که بر این کتاب نوشته اند، آورده است. مقدمه مولف از صفحه 17 آغاز شده و چنان که گذشت، کتاب با همان فصل بندی تا 276 صفحه پیش می‎رود.

ابوالحسن ندوی، در بخش سوم با عنوان عصر اسلامی، نمایی کوتاه از شکل گیری حکومت اسلامی و به دنبال آن تمدّن اسلامی ارائه داده از قوانین ابدی اسلام، اخلاق زمامداران، خدمت بنوع، (بدون تبعیض)، دانش همگانی، جمع بین ماده و روح، نمونه مدینه فاضله، تأثیر رهبری اسلام در زندگی جهان، سخن گفته، از تفاوت اسلام و مسیحیت به کوتاهی بحث می‎کند. در اینجا حکومت اسلامی در مقابل حکومت استبدادی در جاهلیت گذاشته می‎شود. فصل دوم این بخش در باره «شروع انحطاط مسلمین» است. خواب و بعد هم شکست. تمام مشکل در این دو کلمه بود (ص 122). بحثی در باره علل پیروزیهای اسلام دارد، و در آن روی «جهاد» تأکید می‎کند (ص 123). اما مشکل آن است که «رهبری به نالایق‎ها رسید» (ص 126). دین از سیاست جدا شد، و سیاست فاسد گردید. بدین ترتیب زمامداران نتوانستند الگوی مناسبی برای مسلمانان باشند. «زمامداران مسلمین، نمونه اسلام نیستند» (ص 128). مشکل دیگر مسلمانان «کوتاهی در علوم تجربی بود» (ص 128 – 129). بدعتها و انحرافات در دین هم تأثیر خاص خود را گذاشت. هر بار که مسلمانان متحد بودند، پیروزی یافتند، و در مقابل، زمانی که اختلاف آمد، همه چیز از دست رفت (ص 132 – 133). گرایش ندوی از نظر این که چه باید کرد، به اصلاح رهبران و سپردن امور به افراد لایق است. او ذیل «وظیفه مسلمین در دوران انحطاط» از لزوم یافتن چهره‎های شایسته سخن می‎گوید. همان طور که انحطاط به دلیل سپردن زمام مملکت به دست عده‎ای نادان و وحشی و بدون دین وعلم و فرهنگ و تمدّن بود، (ص 134) درست کردن آن هم باید از همین نقطه باشد. معنای این حرف این است که ایجاد حکومت اسلامی اهمیت کلیدی دارد.

در فصل سوم این بخش، شرحی از دولت عثمانی و عظمت آن و ملت ترک می‎دهد. ترکها هم دیندار بودند، هم تجهیزات جنگی داشتند، هم موقعیت جغرافیایی ممتاز داشتند (ص 136 – 138)، اما مشکل آنان «مفاسد اجتماعی» و «توقف پیشرفت علم» در میانشان بود (ص 138 – 139). غرق شدن در فلسفه یکی از مشکلات تفکر در آن دوره بود (ص 140). ترکها نیز به علوم تجربی توجه نکردند و دچار انحطاط فکری و علمی عمومی شدند (ص 142). مغولان هند و صفویه هم مشکل خود را داشتند. صفویه «گرفتار مشکلات شیعه بودن خود بود»ند (ص 144). همین زمان بود که نهضت علمی اروپا شروع شد (ص 144)، درست همین موقع که «عقب ماندگی مسلمین در شؤون زندگی» آغاز شد. بدین ترتیب این قسمت در باره برآمدن و انحطاط تمدّن اسلامی تمام می‎شود (ص 147).

در بخش چهارم، شرحی از پدید آمدن تمدّن مادی اروپا بدست می‎دهد و به طور خلاصه تاریخ اروپا از عهد یونان تا دوره معاصر را بیان می‎کند. ناگفته پیداست که آثار زیادی در شبه قاره از انگلیسی به اردو ترجمه شده بود، و دست ندوی در مقایسه با نویسندگان ایرانی، در استفاده از منابع فرنگی، بازتر بود. مباحث وی در این بخش، با این عناوین است: خصائص تمدّن و تفکر در یونان، (ص 149)، خصائص تمدّن روم، (ص 153) و بحث از «ریشه استعمارگری اروپا» و این که «روح استعمارگری یکی از خصایص رومیان بود و جزء عقاید دینی و شعار آنان محسوب می‎شد، (ص 154)، انحطاط روم و و مسیحی شدن روم، (ص 156)، تأثیر مسیحیت در اروپا، و «عجز کلیسا از کنترل مادیت» از مباحث بعدی است (ص 159). نگاه او به مسیحیت انتقادی و بر این محور است که این دین، فطری نبوده و قادر به حل مشکلات مادیت اروپا از حیوانیت و شهوات نبود. این که مسیحیت اروپا را از دست داد، به خاطر ناتوانی‎های خود آن است. مسیحیت دین فطری نبود، زیرا «دستورات کلیسا برای ملت طاقت فرسا بود». به همین دلیل یک دسته در زهد افراط کردند، دسته دیگر در مادیت غوطه ور شدند (ص 160). کلیسا خودش هم گرفتار خوشگذرانی‎ها و مراسم و اعیاد و گردآوری اموال شد (ص 162). دشمنی میان کلیسا و سلاطین عامل دیگری در زوال آن بود (ص 162). کلیسا به علوم توجه نداشت، به طب و مسائل بهداشت بی‎اعتنا بود. اروپا در وادی جهل و خرافات و ضعف اخلاق سرگردان بود، و به این ترتیب، این مسیر، شکست اروپای قرون وسطی را در پی داشت (ص 163).

مشکل دیگر این بود که کلیسا در کتابهای دینی هم دست برده، و آنها را «با معلومات عصری مانند جغرافیا، تاریخ و سایر علوم بشری آمیختند، گرچه در آن عصر این مطالب علمی جالب و از نظر سود کلیسا نافع بود، ولی هنگامی که مطالب جالبتری در موضوع جغرافیا و هیئت و سایر علوم بدست آمد، مطلب را بر رهبران دینی کلیسا مشکل ساخت» (ص 164). طبعا ندوی این مطلب را از روی هر کتابی نوشته باشد، مهم است. درست کردن علوم تجربی دینی، مشکل برای کلیسا درست کرد و آن را رودرروی کشفیات جدید علم قرار داد. تازه، بعد از آن، کلیسا در مقابل پیشرفت علم مقاومت کرد. همه جا تحت کنترل بود و بسیاری از دانشمندان را تحت فشار دستگاه تفتیش عقاید قرار دادند (ص 165). اگر آن وقت روشنفکران مسیحیت را بررسی کرده بودند، و دریافته بودند که دین و کلیسا را باید از همه جدا کنند، دین را نگه می‎داشتند، کلیسا را کنار می‎گذاشتند، اما آنان همه را با همه کنار گذاشتند (ص 166). حتی بهتر بود اسلام را بررسی کنند، و به این آیین درآیند. اسلام می‎توانست زنجیرها را از پاهای آنان بگشاید (ص 167). در اینجا سابقه‎ای از مجادلات کلیسا با اسلام را از قبل از جنگهای صلیبی و بعد از آن آورده است.

مشکل از مسلمانان هم بود. «اگر مسلمین حقایق اسلام را در اروپا نشر داده و اعلام کرده بودند که اسلام مخالف پیشرفت علم نیست، و در بسیاری از موارد نظریاتی داد که هنوز کشف نشده است، عده زیادی به اسلام می‎گرویدند» (ص 167). اینجا بود که اروپا به سمت بی‎دینی رفت، چون از کلیسا می‎خواست جدا باشد. در واقع غرب گرفتار «بلای جدید» شد. البته بسیاری اصل خدا را قبول داشتند. مدتها مسیحیت را هم به صورت محدود نگاه داشتند، اما«سرعت تمدّن مادی و رکود و عجز کلیسا شکاف عمیقی بین دین و نظریات مادی» بوجود آورد (ص 168 – 169). کم کم دین از سیاست جدا شد، یعنی کلیسا نمی‎توانست در امور اجتماعی و سیاسی مداخله کند (ص 169). وقتی سیاست معنای دنیایی به خود گرفت و سیاستمداران یکسره از شکستن عهد و گفتن دروغ و خیانت سر در می‎آوردند، اساسا دیگر دین نمی‎توانست در چنین سیاستی مداخله داشته باشد (ص 169). مشکل جدایی دین از سیاست، قدیم برای اکثریت قریب به اتفاق مصلحین در قرن اخیر مطرح بوده و از این جدایی انتقاد داشتند و آن را عامل عقب افتادگی در جهان اسلام می‎دانستند. البته نویسنده در اینجا، نظرش به اروپاست.

اکنون اروپا به یونان و روم قدیم برگشته بود، «اروپا همانند تشنگان به سوی لذت‎های زندگی شتافته و شک و تردید و بی‎اعتنایی به برنامه‎های دینی سرتاسر اروپا را فرا گرفت». «اروپا مادیِ» کامل شده بود. ماده گرایی همه افکار اروپا را تسخییر کرده بود (ص 170). اندکی بودند که سعی می‎کردند دین و تمدّن را سازگار کنند، اما اینها «اقلیت بودند». بیشتر افراد جامعه به فاشیسم و کمونیسم و امپریالیسم روی آورده بودند و سعی می‎کردند از قیود دینی آزاد باشند (ص 170).

مادی گری، سبب پدید آمدن خشونت‎ها و جنگهایی هم شد، زیرا همه به فکر خوشی و لذت بودند که البته بر سر آن میان گروه‎ها تصادم و نزاع هم پدید می‎آید. معنای فضیلت هم عوض شد و دیگر از انسانیت جز پیروزی در امور مادی خبری نبود. «تمدّن غربی صریحا منکر خدا نیست، ولی حقیقت برنامه‎های فکری و تمدّن اروپا جایی برای خدا نگذاشته، و خود را نیازمند به خدا نمی‎دانند» (ص 171). نویسنده در این قسمت، از ایده‎هایی که در کتاب الاسلام علی مفترق الطرق (دارالعلم للملایین، بیروت، 1987) از محمد اسد – اطریشی مسلمان شده – بود، استفاده کرده و به آن ارجاع داده است.

به نظر می‎رسد دیدگاه‎های محمد اسد، روی این قبیل نویسندگان تأثیر داشته است. برخی از عناوین کتاب محمد اسد اینهاست: «سبیل الاسلام، روح الغرب، شبح الحروب الصلیبیه، فی التربیه، فی التقلید، روح السنه». بیفزاییم که کتابی با عنوان «اسلام بر سر دو راهی» از محمد اسد اطریشی، توسط علی اکبر حسنی و عقیقی بخشایشی به فاسی ترجمه و منتشر شد (تهران، مطبوعاتی فراهانی، سال 1349، 190ص).

پیش بینی ابوالحسن ندوی این است که «گرچه انتظار مسیحیت این است که جهان را از فساد نجات دهد، ولی روش خارجی کلیسا و آثار عملی آنان گواهی می‎دهد، کلیسا در قرن آینده از بین خواهد رفت». او شاهدی از روزنامه‎های یومیه می‎آورد که مردی در سن 77 سالگی دستگاهی اختراع کرده که با آن کاغذهای تورات‎های کهنه را به ورق‎هایی که مورد استفاده تفنگ و وسائل جنگی است تبدیل می‎کند!» این سرنوشت کتابهای دینی است (ص 172). متاسفانه، غالب مستندهای افرادی مانند ندوی، و حتی مودودی و سید قطب، چه رسد به نویسندگان مذهبی قم، همین موارد و گزارش‎هاست. وی مطالبی هم از یکی از رواشناسان غربی در باره وضع دین و مسیحیت در اروپا می‎نویسد. از جمله این که «چند قرن است انگلستان مرض پول پیدا کرده ... و برای بدست آوردن آن باید از راه سیاست، ادب، نمایش، سینما و رادیو بهره برداری کند، و تخم بی‎دینی و نفاق را بپاشد» (ص 172). وی روحیه ثروت طلبی که با روح دینداری سازگار نیست را غالب در غرب دانسته از «سوئیل بتلر» که این مطلب را تئوریزه کرده به تفصیل نقل کرده است (ص 173). چهره واقعی اروپا چیست؟ کسانی که به قیامت اعتقاد ندارند، نمی‎توانند جز به لذت و خوش گذرانی اعتقاد داشته باشند. اروپا غرق در مادیت گردیده و از توجه به خدا و حقیقت جهان غیب باز مانده است» (ص 174). جالب است که اروپا این همه جنگ جهانی، «به هوش نیامده، و بسوی خدا نشتافته» است. تازه یک سیاستمدار انگلیسی گفته است که «ملت انگلستان تسلیم حوادث و سختی‎های زندگی نمی‎شود». بعد هم نمونه‎ای از خوش گذرانی‎ها آورده است (ص 175). نمونه‎ی دیگر این که چرچیل برای سخت‎های جنگ [جهانی] وقت ورود به سال 1941، شامپانی، بهترین شراب دنیا را می‎خورد (ص 176). ندوی می‎گوید، روش مسلمین در میدان جنگ با اروپایی‎ها متفاوت بود. آنها وقت جنگ نماز می‎خواندند اینها مشروب می‎خورند (ص 177). وی باز از مادی گری در اروپا یاد کرده و این که اینها سبب پدید آمدن مسائل روحی و روانی در اروپا شده است (ص 177 – 178). در این میانه، مرتب اخلاق یک مسلمان را با یک اروپایی مقایسه می‎کند. عقاید مارکس، یکی از فلسفه‎هایی است که بر اساس مادی گری پدید آمده است. او به اختصار به شرح نظریه مارکس می‎پردازد (ص 179 – 180).

در میان «نظریه داروین و افکار اروپا»، مادی گری را در اروپا تکمیل کرد و بشر اروپایی از خدا دور شد. وی نظریه داروین را شرح می‎دهد و می‎گوید: «ناگفته پیداست که این نتیجه گیری و افکار جدید با مبادی عقلی و دینی مخالفت داشت، و به دنبال آن، هدف‎ها و نتیجه‎های فکری و اخلاقی و عملی فاسدی در بر داشت» (ص 181). و باز می‎گوید: «ناگفته نماند که نظریه داروین اعماق فکر توده ملت را تخسیر کرده بود و مبارزه با افکار یک ملت، امری محال بود. لذا کلیسا به رویه داروین و نظریه او اعتراض نکرد» (ص 182). این غلبه مادیت در غرب است که انگلیس را به سیاست گرسنه نگاه داشتن بنگال واداشت، به این جرم که زیر بار سربازی انگلیس نمی‎رفتند (ص 182).

ندوی در فصل دوم این بخش، به بحث از اختلاف نژادی در اروپا پرداخته است. در حالی که اسلام مخالف مسائل نژادی است، در اروپا بحث نژاد مطرح شد. لوتر، مبدع یک جنبش آلمانی علیه کلیسا بود (ص 185). از سوی دیگر، اروپا، علیه شرق رفتار نژادی داشت (ص 185) اقدامات موسولینی و هیتلر هم جنبه نژادی داشت و مبتنی بر نظریات نژادی بود (ص 186). این مباحث حتی در شوروی هم وجود داشت و روسیه نوعی تعصب علمی از خود بروز می‎داد (ص 187). شرق اسلامی هم که گرفتار «تقلید از اروپا» شده، مسائل نژادی را جدی گرفته است. نمونه‎اش اقداماتی است که در ترکیه می‎شود (ص 187). زنی در ترکیه گفته بود: «دین اسلام، دین غریبی است که به سرزمین ما آمده و صلاحیت آن را ندارد که ترکها آن را دین خود بدانند» (ص 188). به گفته ندوی، اخیرا بحث جدایی ترک وایران از عرب مطرح شده است. وی گزارشی از شکیب ارسلان در باره گروه‎های ترک گرا به رهبری ضیاء کوکب در ترکیه آورده است. به هر روی، عصر ما عصر نژاد پرستی شده و در ایران هم که «از این اختلاف نژادی بی‎بهره نیست»، افکار «آتش پرستی» مورد توجه قرار گرفته است (ص 189). قبیله گرایی در افغانستان هم وجود دارد (ص 190). وی مجددا سراغ تبعیضات نژادی در اروپا رفته و این که اروپایی‎ها خود را بهترین ملت‎ها می‎دانند. «تمام مردم اروپا و دولت‎های آن در عقیده نژاد پرستی شرکت دارند»، حال برخی به آن تصریح می‎کنند، برخی ساکت‎اند (ص 191). سپس به شرح دیدگاههای اسلام در باره مسائل نژادی پرداخته است (ص 192 – 193).

 اختلاف استعمارگران بر سر مستعمرات و تصاحب بازارها، نمونه دیگری از آشفتگی‎های اروپای مادی است. چیزی که اقبال لاهوری آن را جنگ کفن دزدها نامیده است (ص 198) در اینجا، ریشه‎های آغاز استعمار را برای فروش محصولاتشان بیان کرده است (ص 196 – 197). اینها خود را بازرگانان آزاد می‎نامند، در حالی که در اصل یک مشت استعمارگر هستند. از یکی از وزرای انگلستان نقل می‎کند، بر خلاف گفته مبشّرین مسیحی که هند را گرفتیم تا آنان را به مراتب عالی اخلاقی برسانیم، آن را یک ادعای دروغ خوانده و می‎گوید ما بازاری برای فروش محصولات خودمان می‎خواستیم (ص 199). در اینجا، شرحی از اقدامات جنایتکارانه استعمارگران بیان می‎کند که در شبه قاره، و افریقا چه کردند (ص 200 – 202). مشکل این است که با نفوذ حکومت‎های اروپایی «مفاسد غرب و شرور زیادی متوجه ممالک ضعیف می‎گردد» (ص 203).

فصل سوم از این بخش، با عنوان اروپا به سوی خودکشی است (ص 203). عصر جدید را می‎توان عصر اختراع و اکتشاف نامید، عصری که اروپا آن را درست کرده و باید به روان مخترعین درود فرستاد. هدف این بود که مشکلات بشر حل شود، اما‎ای کاش این مسیر، در جهت حل مشکلات بود (ص 204)، یعنی نبوده است. در مقابل، اسلام به اختراعات احترام می‎گذارد و آیاتی داریم که از تسلط بر دریا و کشتی رانی سخن می‎گوید (ص 205). دلیلش این است که اختراعات، ذاتا امر بدی نیستند، اما این که به سمت آتش افروزی می‎رود، خطرناک است. به نظر می‎رسد «اروپا هدف را فراموش کرده است»، چون از معنویت فاصله گرفته و تلاش می‎کند از این اختراعات برای تسلط خود بر جهان استفاده کند (ص 207). در اروپای جدید، قدرت بر اخلاق ترجیح داده شده و اروپاییان هنوز «زمین را اصلاح نکرده» قصد تسخیر فضا را دارند (ص 208). «استاد جود انگلیسی می‎گوید: «علوم طبیعی قدرت‎هایی خدایی به ما داده است، ولی ما با عقل بچه گانه و وحشی گری خود از آنها بهره‎برداری می‎کنیم» (ص 209). مطلبی هم از آلکسیس کارل نقل کرده است که می‎گوید: «تمدّن عصر ما نتوانسته است آرزوهای بزرگ انسانیت را جامه عمل بپوشاند». وی چندین جمله بلند از وی نقل می‎کند (ص 210 – 212). بدترین نمونه از اختراع بد، اختراع بمب اتم بود که ندوی در باره آن و منفجر کردنش در هیروشیما و آثار مخربش بحث می‎کند (ص 213 – 218). بدین ترتیب شاهد هستیم «ارکان تمدّن اروپا در حال سقوط است». او در این مورد، مطالبی هم از مودودی و کتاب «تنقیحات» او نقل می‎کند. مودودی نوشته است: «تمدّن غرب در میان ملتی آشکار گردیده که از حکمت الهی بی‎بهره بودند». آنها برای پیشرفت در علم، دین را کنار گذاشتند و به دلیل این که کارشان را از سودپرستی شروع کردند، و به معنویات و اخلاق توجهی نداشتند، «برنامه‎های آنها از نظر اخلاقی، سالم و آسایش آور نبود» (ص 218). وی مطالب دیگری هم از ابوالاعلی مودودی در باره مفاسد تمدّن اروپا نقل کرده است (ص 219 – 220). داد و ستد علمی ندوی و مودودی و بعدها سید قطب از همدیگر، سبب ایجاد یک گفتمان هماهنگ با درک و شعور مسلمانان مخاطب شده است؛ به طوری که ادعاها، استدلالها، و روال بحث و نتیجه گیری و راه حل همه در یک مسیر هماهنگ قرار گرفته و اذهان مخاطب را تحت تأثیر قرار می‎دهد.

فصل چهارم از این بخش، «خطر انسانیت در چنگال اروپا» است. او می‎گوید، هدفش شرح مصایب غرب و آنچه بر سر آن رفته نیست، بحث وی که عنوان اصلی کتاب هم هست، این است که جهان چه مقدار بابت ضعف مسلمین، خسارت دیده است. این که دنیای اسلام در برابر تجاوز غرب از بین رفته، برای کل عالم یک خسارت است. وی در اینجا روی تعارض «اسلام و جاهلیت» تأکید می‎کند، اینها یعنی نظام اسلامی و جاهلیت مقابل یکدیگر هستند (ص 221). این ایده‎ای است که بعدها در اندیشه‎های سید قطب هم داریم. به گفته وی، شرق، یک حس دینی دارد، حسی که اساس ایمان آنان به غیب را تشکیل می‎دهد. این در حالی است که غرب، حسّ دینی خود را از دست داده است. برای همین، قرن بیستم، «قرن مادیت» است (ص 222). تمدّن غرب از رنسانس به این طرف، قدم به قدم معنویت را کنار گذاشت و زمانی که «آثار و ظواهر تمدّن کاملا خودنمایی کرد» ندای معنویت «خاموش شد» (ص 223) در آنجا دیگر پرسش از حس دینی و معنوی وجود ندارد. به عبارت دیگر، ا یمان به معاد از بین رفته است. در شرق هم کسانی که ایمان به معاد ندارند، «نسبت به پیشرفت تمدّن غرب» اهمیت می‎دهند و «سرگرمی‎های مادی آنان اجازه نمی‎دهد سراغ دین بروند» (ص 224). راهبران دینی در دنیای جدید، مشکل شان این است که اساسا نسل جدید، پرسش دینی ندارند و از معاد نمی‎پرسند تا بشنوند، حال قانع بشوند یا خیر (ص 225). در حال حاضر، نقاط اندکی مانده است که این قبیل افراد بتوانند به آنها پناه ببرند. سابقا دولت‎های روحانی بود، عالمانی که مردم به آنان پناه می‎بردند. از آنان استقبال شایانی می‎شد. وی نمونه‎هایی را از شبه قاره از قرون قدیم مثال می‎زند (ص 227 – 229).سپس یادی از نهضت ضد استعماری و دینی در هند دارد. شرحی از سید احمد شهید و فعالیت‎ها، و مریدان فراوانش می‎دهد، و این که چه انسانهایی بدست او هدایت شدند. وی شرحی از فعالیت‎ها او علیه استعمار بدست داده است. او در این مبارزه شهید شد و گرچه «تمدّن اسلامی هند در حال جان کندن و حکومت اسلامی رو به ضعف بود، ولی قیام سید به مردم جان داد» سید شهید شد و انگلیس مسلط گردید (ص 230 – 231). می‎دانیم که از علایق ابوالحسن ندوی، مررو بر زندگی مصلحان دینی است که در این زمینه چهار جلد کتاب با عنوان «رجال الفکر و الدعوة فی الاسلام» نوشت.

ندوی در ادامه، باز از غلبه مادیت بر زندگی بشر یاد کرده و بر آن است نشان دهد غالب مردم، اهل دنیا و مادی گری شده‎اند (ص 234). «امروز پول محور کار مخترعین و صنعتگران و سیاستمداران شده است» (ص 235). این خلاصه عصر جدید است. غلبه این فرهنگ مادی گری از سوی غرب بر شرق، سبب شده است تا اخلاق اسلامی در ممالک اسلامی از بین برود و این سبب «بزرگترین شکست و عقب نشینی» است که «دولت‎های اسلامی و ملل شرقی» گرفتار آن شدند (ص 236). این بینش را در مواجهه با نگرشی بگذارید که معتقد است، رویکرد آخرت گرایانه افراطی در دنیای اسلام سبب عقب ماندگی مسلمانان شد.

ندوی چندین صفحه در باره این که اسلام سرچشمه فضائل است سخن گفته و نمونه‎هایی از رجال گذشته را در این زمینه مثال می‎زند (ص 238).چنان که اسلام، مدافع عدالت است و این را قرآن و سیره مسلمانان گواهی می‎دهد (ص 239). یک مساله همکاری مسلمانان با استعمارگران است که بسیاری از نشریات و روزنامه‎های آنان را که هدفش عوض کردن فکر و اخلاق مسلمین است را دنبال می‎کنند و به استعمارگران کمک می‎کنند (ص 241). استعمارگران هدفشان را خدمت به سربلند کردن اسلام وعرب می‎دانند و می‎گویند «انگلیس در راه نهضت ممالک عربی خدمت کرده است» (ص 242). طبعا این اشاره به جنبش اعراب با حمایت انگلیسیها علیه عثمانی است. ندوی این ادعا را که انگلیس به عربها خدمت کرده باشد را دروغ می‎داند. در اینجا باز نمونه‎هایی از اخلاقیات نقل می‎کند.

بخش پنجم کتاب «رهبری جهان اسلام» و فصل اول آن نهضت جهان اسلام است (ص 246). بیشتر مطالب تئوریک که تا اینجا آورده بود، در این بخش تکرار شده است. بحث از «دنیا به سمت جاهلیت می‎رود»، «جهان و فلسفه مادی اروپا»، (ص 246 – 247)، و تسلط اروپا بر شرق و نابودن کردن معنویات، و همین طور ستم کردن به آسیایی‎ها. آنها فرهنگ مردم آسیا را عوض کرده، حتی زبان قدیمی خود را کنار گذاشته و زبان تازه‎ای اختیار می‎کنند (ص 248).

به نظر ندوی، مهم ترین راه برای حل مشکلات جهان، گرفتن رهبری از افراد نالایق و سپردن آن به افراد لایق است (ص 249). اشاره کردیم که مقصودش سوق دادن به سمت ایجاد یک حکومت اسلامی است. «بزرگترین تحولی که می‎تواند جهان را از پرتگاه سقوط نجات دهد، انتقال رهبری جهان اسلام از غرب و شرقی که پیرو غرب می‎باشد، به اسلام است» (ص 250). مشکل این است که «کشورهای اسلامی به دنبال اروپا می‎شتابند»، و این به جای آن است که خود پیشاهنگ لشکر اسلامی برای پیشرفت اخلاق و معنویت باشند» (ص 250). ندوی عمیقا به اسلامی که می‎شناسد معتقد است و تأکید می‎کند که «اسلام» تنها «پناه گاه آینده جهان» است. او به محمد اقبال استناد کرده از مطالبی که وی در باره «پارلمان شیطان» دارد یاد می‎کند که در آنجا شیطان‎ها در باره مسائل بحث می‎کنند و هر کدام چیزی می‎گویند. به نظر وی «جمهوریت» صورتی از استبداد قدیم است و این تنها یک ماسک تازه‎ای روی همان آدمکشی‎ها و خیانت‎ها و جنایات دوران سلطنت است (ص 251 – 252).

به هر روی، مهم ترین اتفاقی که باید بیفتند «انقلاب آینده اسلام» است (ص 253). مأموریت اسلام در قرن بیستم، همان است که قرن ششم هجری داشت. درست است که جهان وسعت بیشتری یافته، اما بسان همان دوران، رسالت اسلام، بسط معنویت و مبارزه علیه مادی گری، و نژاد پرستی است. در اینجا روی بیداری مسلمانان تأکید دارد، و به تقابل اسلام با مکتب‎های جدید می‎پردازد. در این شرایط «باید اسلامی که جهان را از بت پرستی، ارباب پرستی، شاه پرستی به سوی خدا پرستی دعوت کرد، و مردم را به سوی عدالت رهبری نمود، بار دیگر بپا خیزد» (ص 255). چنان که اشاره شد، عنوان این بخش رهبری جهان اسلام بود، بنابر این ندوی، در پی بحث از این است که از نظر سیاسی چه باید کرد. در اینجا از «برنامه انقلابی اسلام» سخن می‎گوید. اسلام مثل اروپا به «مظاهر زندگی کنونی» نمی‎پردازد بلکه «از روح و قوای معنوی» شروع می‎کند. اگر مسلمانان مثل اروپائیان اهل مادیات باشند، با توجه به این که در دنیایشان هم عقب‎تر از آنها هستند، «عقب مانده تر» خواهند ماند. امتیاز آنان به این است که دنبال «قدرت معنوی» باشند (ص 255). بدین ترتیب «بزرگترین وظیفه مسلمانان... تقویت نیروی ایمان در قلوب مسلمین و شعله ور نمودن احساسات و عواطف دینی است» (ص 257).

از نظر ندوی، و برای صدمین بار، ریشه ضعف در ممالک اسلامی، «شیفتگی و علاقه مفرط به زندگی دنیا و زر و زیور و خوشگذرانی و خرسندی از این اوضاع فاسد است» (ص 257 – 258). این همان چیزی است که در غرب، در تقویت آن می‎کوشند و آن را رمز پیشرفت می‎دانند. به نظر ندوی، اگر اسلام در کار باشد، باز هم اصحاب کهف و چهره‎هایی مثل ابوذر و بلال ... پدید خواهند آمد. البته، ندوی می‎گوید: اسلام یک دین خالص اخلاقی نیست، و بنابر این آنان را به تهیه «وسائل صنعتی و بازرگانی و عملی و جنگی» ترغیب می‎کند. باید مسلمانان کشتی‎های جنگی و اسلحه‎های مدرن داشته باشند» (ص 258)، اما مهم این است که ارتش آنان باید مستقل باشد و تا وقتی که «جهان اسلام از غرب وام می‎گیرد، و مستشار می‎خواهد که حکومتش را اداره کند... و مصنوعات آن را مصرف می‎کند» راه به جایی نخواهد برد (ص 259). همه اینها آرزوهای ندوی و بسیاری از رهبران انقلابی مسلمان از قدیم تاکنون بوده است؛ مساله‎ای که سختی‎های زیادی دارد و مسلمانان تحملش را ندارند.

آنچه عملا اتفاق افتاده، «عقب نشینی مسلمین» است. «جهان اسلام و اعراب مدتهاست که از رهبری عالم و استقلال فکری کنار گرفته و جیره خوار و خوشه چین نعمت غرب شده اند» (ص 259). از نظر علمی هم «کار به جایی رسیده است که مستشرقین، راهنمایان بحث و تحقیق و تدریس و تألیف ملل اسلامی شده‎اند و مرجع و دلیل آنان در احکام و آراء و نظریات علمی و تاریخی گردیده اند» (ص 260). خاطرمان هست که جلال آل احمد بارها این مطلب را در غرب زدگی مورد تأکید قرار داده و علیه مستشرقان داد سخن داده است. ندوی در ادامه، زیر عنوان «کوتاهی نویسندگان مسلمان» از کم کاری نویسندگان شرقی یاد می‎کند، این که «در تقلید از اروپا افراط کرده‎اند و معتقدند که تمدّن غرب آخرین منزل سیر افکار بشری است». «گاهی نویسندگان مسلمان به فکر تطبیق تمدّن غرب با تمام مفاسد و اشکالاتش بر محیط اسلامی خود هستند». به نظر ندوی افرادی مانند محمد اقبال و محمد اسد (تازه مسلمان) استثنایی هستند (ص 260). «اگر دنیای اسلام بخواهد بر پای خود بایستد و با عقل خود فکر کند، و از پیروی غرب دست بکشد، باید این خضوع و کرنش در برابر تمدّن غرب را بشکند» (ص 260 – 261):

در اینجا، باز از ایجاد «فرهنگ جدید» آن هم «موافق روح و رسالت خود» توسط اسلام یاد کرده و این را برنامه علمی تازه‎ای می‎داند که باید جهان اسلام دنبال کند. یادی از نویسندگان ایرانی، ترکستانی و افغانستانی و هندی می‎کند که چه آثار مهمی نوشتند. یکی از آن آثار کیمیای سعادت غزالی است.

ندوی یونانی زدگی فرهنگ عباسی را مورد انتقاد قرار می‎دهد، – به رغم کسانی که تلاش مسلمانان برای اقتباس از فرهنگ دیگر را عامل غلبه فرهنگی، تمدّنی آنان می‎دانند – اما «هرچه بود، با قدرت و نشاط خاصی بر جهان آن روز حکومت می‎کرد و روش‎های علمی دیگر را از بین برد». ولی چه سود که بعد از برآمدن نهضت علمی غرب، نظام قدیمی مسلمین نسخ شد (ص 261). ندوی ممکن است از انحرافات در فرهنگ گذشته اسلامی اشاره وار یاد کرده باشد، اما از کهنگی و فرسودگی آن فرهنگ و این که این چه قدر در این عقب ماندگی تأثیر داشته سخن نمی‎گوید. عمده مشکل را مشکل رفتاری مسلمانان از یک سو، و اصل را همان نقش استعمارگران می‎داند. در واقع، فکر می‎کند مشکل عقب ماندگی از وقت تسلط غربیان فراهم آمده است.

ندوی در اینجا، توصیه‎های دیگری هم دارد، «باید دولت‎های اسلامی جمعیت‎ها تشکیل دهند و استادان ماهر و دانشمندان لایق را در هر فن و رشته وا دارند» تا برنامه‎هایی بر اساس «اصول دین و حقایق عالی اسلام» تدوین کنند. همین طور «باید از نظر قدرت نظامی مجهز و نیرومند گردند» و به هر روی، روشن است که «با گوشه گیری و سکوت و عبا بسر کشیدن، محال است رهبری جهان بدست مسلمین برسد (ص 262). این همان مشکل رفتاری است که گذشت نه بیشتر.

فصل دوم بخش اخیر، با عنوان اسلام و عرب، و «اهمیت جهان عرب» آغاز می‎شود. او معتقد است که کشورهای عربی از نظر موقعیت جغرافیایی، جایگاه مهمی دارند. در این کشورها «نیروی کار و مغز متفکر... فراوان است.». عراق دو رودخانه بزرگ دارد و عربستان قبله مسلمانان و محل توجه آنان است. همه اینهاست که در حال حاضر «در مردم عرب، روح قومیت عربی بوجود آورده و فریاد وطن عربی و مجد عربی را بلند کرده است» (ص 263). ندوی که در دوره‎ای است که دیگر امیدی به بازگشت خلافت عثمانی نیست، تمرکز روی جنبش عربی کرده و البته همکاریش را تا پایان عمر با نهاد رابطة العالم الاسلامی در سعودی حفظ کرد.

ندوی با شرحی از سابقه عظمت اسلام و تأکید بر این که این مجد، به واسطه عربها برآمده، به این سمت و سو می‎رود که در حال حاضر نیز باید اصل نهضت آینده بر همین پایه باشد (ص 264). او بین «ایمان» و «عرب» و گزارش این که پیشرفت‎های نخست به خاطر آن بود که عربها با ایمان جلو آمدند، تلویحا از جنبش عربی معاصر می‎خواهد با تکیه بر ایمان، پیشتاز جنبش بیداری آینده مسلمانان باشد. ندوی زیر عنوان «چرا پیامبر اسلام در میان عرب ظهور کرد» می‎کوشد پاسخی بدهد که نیاز نظریه او برای امروز را هم برآورده سازد (ص 265 – 267). در زمان بعثت که دنیا در آن ظلمت بود، «مسلمان عرب» بودند که جلو افتادند و این تحول را ایجاد کردند. امروز نیز جهان بر سر دو راهی قرار گرفته است و مسلمانان باید جلو افتاده، وارد این نبرد خطرناک شوند و جهان را نجات دهند (ص 268). حیف که «جوانان عزیز مسلمان در کشورهای اسلامی غرق در شهوات هستند و فکرشان در اطراف مادیات و لذات دور می‎زند» (ص 269). اتومبیل جای اسب‎های عربی را گرفته و نزدیک است نسل اسب‎های عربی منقرض شود. مشکل این است که «عربها اخلاق سربازی را از دست داده و روح جنگجویی و مبارزه را نابود ساخته و خسارت فراوانی به جهان انسانیت زده اند» (ص 269).

آشکار است که ندوی امیدش به عرب است که هنوز نگفته این را هم بر باد رفته می‎داند. یادمان هم باشد که این آموزه‎ها از زمانی که مطرح شده تا وقتی که داعش در سال 2014 بر آمد، میان عربها دست بدست می‎شده است. ندوی دوباره سراغ برخی از مشکلات می‎رود. نگران مطبوعات و «ادبیات منحرف» است که سبب تقویت روحیه مادیگری و لذت جویی می‎شوند. غیرت و مردانگی را از بین برده اند، زنانشان از حد خود تجاوز کرده‎اند و «نازایی در نظرشان کار نیک شده» است. ملتی که چنین باشد به جایی نخواهد رسید (ص 270). ندوی باید توجه می‎داشت، روزگاری که معنویت اضافی توسط صوفیان در تمام عالم اسلام تولید می‎شد، همان وقت غیرت جنگی از دست رفته بود.

اکنون وضع به گونه‎ای است که جهان اسلام هم مثل غرب، گرفتار فاصله طبقاتی شده است. «کاخ‎های آسمان خراش، و کوخ‎های پست و زاغه‎های تاریک و خانه‎های تونلی» در اینجا هم پدید آمده است. تا چنین وضعی در ممالک اسلام باشد، این جوامع روی سعادت نخواهند دید (ص 271). ندوی در صفحات اخیر، با اشاره به این دوره عمر رژیم‎های اشراقی به سر آمده، (ص 271) با اشاره به چند رخداد تاریخی، از «بیداری ملت‎ها» سخن می‎گوید. ملت‎ها که از رهبران اشرافی شان ناامید شده اند، و نگران له شدن زیر دست استعمارگران هستند، بیدار می‎شوند. البته «با کمال تأسف ملت‎های اسلامی و ممالک عربی هنوز رشد فکری ندارند»، و همین شرایط است که آنان را گرفتار زمامداران فاسد کرده است (ص 274).

ندوی، بارها از این رفت و برگشت‎ها، امید و ناامیدی‎ها دارد. اینها نشان می‎دهد، گاه شرایط واقعی جوامع اسلامی بر آرزوهایش غلبه می‎کند، و گاه به عکس، آرزوهایش بر آن وضعیت غلبه می‎کند. هرچه هست، می‎شود روی تأثیر گذاری این ادبیات بر دنیای اسلام در آن شرایط تاریخی و تا به امروز، حساب کرد. اما این که این توصیه‎ها، آن هم با توجه به تجربه‎های صدر اسلام چطور می‎تواند دنیای جدید را تحت تأثیر قرار دهد، تقریبا بخش عمده داستان همان است که برای داعش رخ داد.

یکی از دو عنوان آخر کتاب «بسوی قبله جهانی اسلام» است. باز هم از تحول ایجاد شده توسط رسول خدا^(ص) در این بخش عالم، و این که این نعمت بزرگی بر جهان عرب بود یاد می‎کند، و این که چطور حضرت آنان را از تنگنای جهان «به وسعت» رساند. «عرب را از تنگی جزیرة العرب و زندگی در آن و محصور بودن فکر در مسائل و مصالح شخصی» نجات داد. نتیجه گیری این است که اگر اکنون هم «از خواب گران برخیزید» تا دوباره بتوانید جهان را مسخر کنید. ندوی که گمان می‎کند، واقعا کلمه «بیداری» و «از خواب برخاستن» معنای همین بیدار شدن از خواب را می‎دهد، به سادگی این تعابیر را بکار می‎برد «شما باید جهان را مغلوب خود سازید، جهانی را که برای رهبری آن برگزیده شده اید». آخرین عبارت کتاب این است: «شما مسلمانان باید از خواب گران بیدار شوید، و علیه استعمار و استثمار مبارزه نمایید، و دست اتحاد و برادری را به یکدیگر داده در راه عظمت و سعادت خود و جهان گام بردارید» (ص 276).

بی مناسبت نیست اشاره کنیم، در سال 1357 ش کتابی با عنوان ریشه‎های ضعف و عقب افتادگی مسلمین از نویسنده‎ای عرب با نام سمیح عاطف الزین توسط محمد تقی کمالی نیا (با همکاری محمود رجبی) توسط انتشارات هجرت در 110 صفحه انتشار یافت. محتوای کتاب نشان می‎دهد که گفتمان جاری تمدّن اسلامی با همان ایده‎هایی که در غالب این آثار آمده، در اینجا نیز تکرار شده است: این که اسلام به درستی پیاده نشده، در صدر اسلام و فتوحات، پیروزی‎ها بسیار چشمگیر بوده، به دلایلی مسلمانان ناتوان شده اند، چگونگی پیشرفت اروپا در عصر جدید، جنگهای صلیبی، اسلام تنها عامل پیروزی، فعالیت‎های تبلیغی و آموزشی استعمارگران، جلوگیری از بازگشت اسلام به میدان زندگی و ... از جمله این عناوین است. بخشی از کتاب در بی‎اعتباری روانشناسی، جامعه شناسی و علوم تربیتی است و این که اینها «ارزش علمی ندارند» (ص 105). نیز تأکید بر این ایده که «زندگی اجتماعی در جهان اسلام، غیر اسلامی است»، یا این که میان مسلمانان و حکومت اسلامی فاصله افتاده است.

یکی از چهره‎های روحانی که در این حوزه قلم می‎زد و آثارش هم کم و بیش خوانده می‎شد، یحیی نوری یا همان علامه نوری بود. چندین کتاب داشت که به نوعی به این بحث‎ها پیوند می‎خورد، گرچه مستقیم عنوان تمدن نداشت. کتاب خداشناسی و افکار روز علیه ماتریالیستها بود و انتشارات فراهانی آن را منتشر کرد. اثر دیگر او سیستم حکومت اسلامی بود که ارتباط نزدیک تری با این مباحث داشت و در جای دیگر از آن سخن گفته‎ایم. این اثر را نیز فراهانی منتشر کرد. اثر دیگر او ـ باز از همان ناشر ـ حقوق زن در اسلام و جهان بود.