کتاب طلایه در باره زنان / 1318 ـ 1319 خورشیدی

مظاهر تجدّد بسیار فراوان هستند و در باره بسیاری از آنها، گفتگوهای زیادی در جوامع شرقی به تناسب حساسیت‎ها و سنت‎هایی که در هر مورد بوده، پدید آمده است. در ایران، وقتی سخن از فساد به میان می‎آمد، از سینما و تئاتر و رقاص خانه و قمارخانه و شرابخانه گرفته تا بسیاری از مظاهر دیگر، مثل رادیو و تلویزیون، بحث و در باره آثار آنها اظهار نظر می‎شد. برای بسیاری مدارس جدیده هم از مظاهر تمدّن شمرده شده، و بسیاری از متدینین مانع از تحصیل کودکان خود در آنها می‎شدند.

و اما در میان همه اینها، مسائلی که به نوعی با «زن» مربوط می‎شود، از بیشترین حساسیت برخوردار بود. حجاب، حضور زن در جامعه، شامل مدرسه، کارخانه، و ظاهر شدن زن در مراکزی که عنوان مرکز فساد داشت، حضور زنان در فیلمها و دیگر میادین بروز و ظهور زن در جامعه از جمله مشاغلی که سابقا مردانه اداره می‎شد، همیشه و در طول صد سال گذشته محل بحث جدی بوده است. نویسنده این سطور کتاب رسائل حجابیه را که شامل تاریخچه بحث حجاب و شامل گفتگوهای فراوان در باره زن و حضور او در جامعه بود، بر اساس رسائلی که در این باره از بعد از مشروطه تا سال 1349 ش نوشته شده، در سال 1380 چاپ کردم. از همان مباحث روشن می‎شود که این مسأله تا چه اندازه اهمیت داشته است. شاید بشود، انقلاب اسلامی سال 57 را از دید بسیاری، به دلیل پنجاه سال حساسیت روی آن، انقلاب حجاب دانست، بویژه که هنوز چند ماهی نگذشته بود که این بحث بالا گرفت و چنان که دانیم، حجاب به سرعت به صورت یک اصل مسلم مطرح و برای تحقق آن پیگیری شد. و اما این بحث چه مقدار با بحث تمدّن مربوط بود؟ این که گفته می‎شد، زنان نیمی از جامعه هستند و اینان باید در ساختن آن مداخله داشته باشند، از مسائل مهمی بود که به بحث‎های متدینین و مخالفین منجر شد. ماندن در خانه یا بیرون آمدن. از حوالی سال 1331 و بعد از آن از سال 1339 مسأله زنان و انتخابات مطرح شد و این نیز معرکه آراء گردید. در این کتاب، آنچه اهمیت دارد، رابطه این مساله با تمدّن است. الگوی بحث‎های زن، بدون شک، غرب بود. نخستین بار از میانه دوره قاجار در این باره در آثار فارسی مطالبی درج شد. بعد از مشروطه مساله جدی‎تر شد و هر بار که از حجاب بحث می‎شد، مساله کشف حجاب و تحصیل زنان، مورد بحث قرار می‎گرفت. اهمیت این بحث را از آن جا می‎توان دریافت که همزمان در ترکیه، افغانستان و ایران، این مسأله به عنوان یک امر اصلاحی و با حمایت از دولت‎ها دنبال شد. در ایران از دی ماه 1314 کشف حجاب اعلام و حجاب ممنوع و در واقع به عنوان یک امر اجباری دنبال شد. از این پس جبهه گیری‎ها در این باره بیشتر شد. سیاسی شدن حجاب که هر روز تندتر می‎شد، آن را به صورت یک بحث جدلی درآورد و با کفر و ایمان درآمیخت. مدافعان عمدتا تأکید بر آن داشتند که تمدّن جدید، بدون وجود زنان به جایی نخواهد رسید، و در مقابل، متدینین وجود زن را در جامعه، بر اساس آموزه‎های دینی رایج، منشأ تباهی و فساد می‎دانستند. در کنار آن، مباحث حقوقی هم مطرح بود و سخن گفتن از تساوی حقوق زن و مرد، در بیشتر نوشته‎های این دوره به بعد، وجود داشت. در دوره پهلوی دوم، اجبار حذف شد، اما بحث‎ها و گفتگوها ادامه داشت. پیگیری این مباحث در کتابهایی که در قم در باره مسائل اجتماعی نوشته می‎شد، و یا آثاری که مطهری در باره حقوق زن و مساله حجاب نوشت، همان گواه آن بود که مساله حجاب و زن، همچنان محل بحث است.کتابهای فراوانی در باره تاریخچه کشف حجاب نوشته شده و وجود آنها ما را از دنبال کردن این بحث بی‎نیاز می‎کند. با این حال، مرور بر یک اثر نسبتا مهم در این باره آن مقدار که بتواند رابطه بحث زن و تمدّن را روشن کند، بی‎فایده نخواهد بود.

ادبیات تولیدی مدافعان تحول زن متناسب با وضع دنیا در مطبوعات عصر پهلوی از نشریه و کتابهای منتشر شده بسیار فراوان است. بیشتر اینها حاوی نظریه پردازی‎هایی در این زمینه است. طبعا آن وقت در نیمه دوم حکومت پهلوی اول، دست متدینین برای نوشتن بسته بود، اما بعد از شهریور 1320، آنها مطالب فراوانی در نشریات و کتابها نوشتند که برخی از آنها در گزارش‎های آینده درج خواهد شد. اینجا از کتابی یاد می‎کنیم که همان دوره پهلوی اول منتشر شده، ضمن دفاع از آزادی و ترقی زنان، حجاب را در چارچوب نفی روبنده مطرح و از حضور زنان در جامعه دفاع و سعی کرده این روال را از نظر دینی هم دنبال کند.

کتاب طلایه، از سید مجتبی فاطمی، تألیف در بهمن ماه 1314 و منتشره در سال 1318 – 1319 در 336 صفحه اختصاصا به موضوع زن از یک زاویه میانی پرداخته شده و حاوی نکات بسیار فراوان از محیط دوره پهلوی اول، از نثر و نظم و استدلال و نکته و گزارش در این موضوع است. در میان عناوین فراوان آن، مبحث زن و تمدّن نیز مکرر مورد بحث قرار گرفته است. نگاه نویسنده که از یک خانواده روحانی است، نسبت به بحث حجاب و زن، با جانبداری از وضع موجود در جامعه ایران و مورد حکایت دولت و حکومت پهلوی است، با این حال، تلاش می‎کند بخشی از ارزش‎های دینی جامعه را در ارتباط با زن مورد تأکید قرار دهد. مدل این کتاب، ترکیب دین با اصلاحات رضاشاهی و ارائه نگاهی است که بتواند شرایط جدید را با دین تطبیق دهد. در مباحث مقدماتی به تغییراتی که در حال رخ دادن است اشاره می‎کند، اما همن وقت، سخنان کارلایل را در ستایش از پیامبر می‎آورد (ص 8). وی جانبدار آزادی زن است، و در این باره و این که چه باید کرد که این کار مسیر درست خود را برود 25 پرسش را مطرح می‎کند (ص 15 – 16). سپس از مقام زن و مقام مادر در قرآن و اخبار و اشعار فارسی سخن می‎گوید. همزمان از لزوم ترقی برای یک جامعه یاد کرده (تا ص 32) و سپس از جنبش زنان سخن می‎گوید. «جنبش نسوان امروزی عالم، محسوس و جای تردید نیست». این یعنی این که این راه را باید برویم (ص 33). مباحث مربوط به خانواده، ازدواج، و اهمیت جلوگیری از فساد و تباهی به تفصیل با استناد به قرآن و احادیث و اشعار و کلمات قصار بزرگان ایرانی و فرنگی طی صفحات طولانی آمده است (تا ص 71). مجددا بحث «حقوق زنان» مورد بحث قرار گرفته، از برخی از مقالات خود و دیگران در این باره یاد کرده است. آنگاه از پیدایش تمدّن سخن گفته و روی نقش زنان تأکید کرده است «ترقیات زنان نیز از نقطه نظر تاریخ، در واقع یک خط منکسری را تشکیل داده است. هر دوره که زن در این خط منکسر، به ذروه صعود رفته، در نتیجه آن جامعه طریق ارتقاء پیموده است» (ص 77). دنبال آن از موقعیت زنان در «قدیم» «زن در ادیان»، «زن در ایران باستان»، «زن در جاهلیت عرب»، و سپس «زن در اسلام» سخن گفته است (تا ص 97).

در باره موقعیت زن در جامعه از خطبه حضرت زهرا^(س)، روایات اسلامی و همین طور آیات قران استناد آورده و سعی کرده است تا از توصیه‎های معصومین در باره حرمت نهادن به زنان برای اعتبار بخشی بیشتر به این قشر بهره گیری کند. «شریعت مقدسه اسلام حق تقدم را در مهمات امور اجتماع با زن مقرر داشته، در عقد زناشویی رضایت زن را مقدم و پس از آن حق مطالبه مهریه و عدم اجبار او به امور خانه داری حتی پرورش و رضاعت اطفال» را مورد تأکید قرار داده است (ص 105). در صفحات مکرر اقدام به ارائه احادیث معصومین در باره حرمت نهادن به مادر و زن را آورده است (ص 106 – 108). وی از «تساوی زن و مرد» با این تفسیر یاد کرده که آنان دو کفه ترازو برای حفظ جامعه توصیف شده‎اند. در این باره گفتارهایی از افلاطون، گوستاولوبون و بسیاری دیگر آورده است. البته زن و مرد تفاوت‎های جسمی دارند، و قرآن هم، بر اساس آنها تکالیف مختلفی برای آنان معین کرده است (ص 113 – 114). از بحث «ارث زن» و «شهادت» زن نیز یاد شده و مطابق فقه اسلامی به توجیه و تشریح علل آن پرداخته است (تا ص 121). صفحاتی طولانی از نثر و نظم ذیل عنوان «آفرینش زن» آورده (تا ص 172) و بعد از آن از «همت زن»، و نقش زن در «سعادت خانواده» سخن گفته است (ص 173). صفحاتی را هم به طلاق اختصاص داده است و این که در اروپا و امریک، آمار طلاق رو به افزایش است (ص 175 – 184). آنگاه از تعدد زوجات و سابقه آن در اقوام مختلف یاد شده، و نظر اسلام در باره رعایت عدالت مورد تأیید قرار گرفته است (ص 188). «منظور از آزادی» زن چیست؟ «بدیهی است منظور از آزادی و برابری زن و مرد را هیچ گاه نباید از نظر تشابه مشاغل و حرفه آنها قیاس نماییم، بلکه مقصود فعالیت در زندگی اجتماعی است و تساوی آنها در ارزش و وظایفی است که هر یک به عهده دارد».

فاطمی، اشاره می‎کند که جنبش زنان در آلمان آغاز شده و سپس مطالبی از اگوست کنت نقل می‎کند که مخالف آن است که زن برای کار از خانه بیرون بیاید (ص 192 – 193). وی از وضع زنان در جامعه ترکیه اظهار رضایت کرده و می‎نویسد: «امروز در ملت همگنان خودمان می‎بینیم زنان ترک، به منتهای آمال خود رسیده اند، و از زنان فرانسه که سرمشق آزادی یافته بودند، جلو افتاده اند، و همین پیشرفت ترک، زنان فرانسه را به جنبش و تکان درآورده است» (ص 196). ستایش او از ترکیه، در واقع، ادامه همان تأثیرپذیری رضاشاه از وضعیت زنان آنجا و تقلید از آن وضع در ایران است که البته شدیدتر و به صورت اجباری دنبال شد.

نویسنده باز از «حجاب ترقی» یاد می‎کند، و از آموزش زنان و تحصیل آنان دفاع می‎نماید (ص 203 – 204). «آزادی زنان اولین ثمره ترقیات او در جامعه است. بانوان باید از راه تربیت اخلاقی طریق آزادی را پیموده و به حقوق حق خود نائل آیند. آزادی لازمه تربیت نیست، ولی آزادی است که باید مقید به حسن اخلاق بوده باشد» (ص 212). نویسنده این کتاب را به عنوان یک اثر توجیهی برای اقدامات رضا شاه نوشته (ص 214)، اما همان طور که گذشته، به طور مکرر سعی کرده احتیاط‎های لازم را داشته باشد. وی جملاتی نیز از «آقای سید احمد آقا مجتهد فاطمی (رشت) که باید پدرش باشد، در باره آزادی در مملکت این که موکول است به حفظ حقوق سیاسی و قوانین اجتماعی، آورده است (ص 217)، وی از «حکومت اوهام» سخن گفته، و ذیل عنوان «چادر» از «عفت» دفاع می‎کند که طبعا معنایش روشن است (ص 219)، با این شعر که مضمون آن در اشعار مدافعان کشف حجاب بسیار فراوان است: (ص 224)

عصمت و عفت زن نیست بغیر از تقوا / یا که پرهیز ز افعال بد و بهتانش

چادر و پیچه و روبند تمامی فرع است / اصل آن است که زن پاک بود دامانش

پس از آن از «تمدّن فرنگ» سخن می‎گوید، «همان طور که بزرگان گفته اند: تمدّن فرنگ فقط مادی بوده، و از روحیات و معنویات عاری است. هیچ گونه مزایای روحی غرب، بر فضایل روحی شرق برتری نداشته است». «دنیای امروز مستغرق در مادیت شده» است (ص 226 – 227). «تفوق فرنگیان را بر شرقیان فقط از نقطه نظر مادی می‎دانیم که در واقع سرمشق برای تمام دنیا شده‎اند... پس در قضایای مادی باید از تمدّن فرنگ تقلید نمود نه در امور روحی و معنوی... نباید تا این درجه گول تمدّن ظاهری غرب را خورد» (ص 229). مطلبی در باره ویژگی «زنان اروپ» می‎گوید که برخی تجملاتی و برخی هم با تربیت و دانشمند هستند (ص 234). فصلی هم در حس کینه و حقد زنان ایرانی می‎گوید (تا ص 240). این ادبیات در وصف ویژگی زنان ادامه می‎یابد، و ضمن آن از زنان بزرگ تاریخ مثل سکینه و رباب و چهل تن از زنان صدر اسلام یاد و شرح حال مختصری برای آنان می‎آورد (ص 248 – 260). بعد هم از برخی از زنان مشهور تاریخ ایران می‎آورد (ص260 – 293).

زیر عنوان «تدین و تمدّن» به بحث از رابطه این دو مفهوم پرداخته، و شرط اصلی تحقق این دو را تحقق فضیلت اخلاقی در جامعه می‎داند (ص 293). سپس از این که اسلام با مقتضیات عصر هماهنگ است سخن گفته «ما معتقدیم دیانت مقدسه اسلام و احکام شرعی ما با مقتضای هر عصر سنجش و سازش دارد». مانند این که اسلام وقتی ظهور کرد با «آزاد کردن» بندگان سعی کرد از این مظالم جلوگیری کند (ص 297). وی از شنیدن اخبار رشد اسلام در ژاپن خوشحال شده و نوشته است: دولت تازه متمدّن عظیم الشأن شرقی ژاپن را می‎بینیم که در اثر پیشرفت مدنیت، قبول دیانت اسلام کرده و هرچه بیشتر در رواج آن می‎کوشد (ص 298). اشاره به تحولات خبری قبل از جنگ جهانی دوم است که مشابه آن در باره آلمان هم سر زبانها بود.

در اینجا سراغ بحث فقهی حجاب آمده و ذیل عنوان «حکومت اسلام» می‎گوید: چطور است که در شرع اسلام «در باره کلیه احکام شرعی و عرفی و حتی در جزئیات زندگانی بالصراحه بیان داشته «لا رطب و لایابس الا فی کتاب مبین» چرا در چنین موضوع مهم اجتماعی [عورت دانستن صورت و کفین] که نصف بیشتر جامعه بشری مشمول قانون آن بود، از تصریح آن مانند سایر احکام خودداری کند، و در کتب فقهی هیچ گفتگویی از حجاب و روپوشی زنان نشده و آنچه از افکار بزرگان علمای اسلام بدست آمده تجویز نموده اند» (ص 299). سپس بحثی در باره «مقصود از حجاب» آورده تفسیری از حجاب از مهنامه پیمان [کسروی] می‎آورد و آن را برای توضیح مقصودش کافی می‎داند (ص 299 – 301). در آنجا روپوشی را حجاب شرعی و دینی نمی‎داند، اما بیش از این هم نمی‎داند: «اگر کسانی حجاب را در این آیه روپوشی زنان می‎فهمند، باید گفت: از فهم معنی قرآن بسیار دور افتاده اند» (ص 301). بعد هم از حجاب در اقوام قدیم در مسیحیت و همین طور ایران باستان سخن می‎گوید (ص 303 – 306). دوباره سراغ حجاب در اسلام می‎آید. «پیغمبر اکرم، زنان صحابه را می‎شناخت و نیز اصحاب زنان خاندان رسالت را می‎شناختند» (ص 306). بحث او این است که «حجاب رخساره» در شرع وارد نشده است (ص 308). به گفته وی، افراط در این قبیل برداشت‎هاست که «سبب سیه روزی و پس افتادگی ما» شده است (ص 309). نویسنده می‎گوید: «پس با ترقیات علمی امروز آنچه عقل سلیم حکم می‎کند، مفاسد و مضار داشتن حجاب بیش از محسنات او بوده» (ص 310) و طبعا مقصودش باز حجاب رخساره و روبنده است.

در ادامه زیر عنوان «ترقی افکار» از تحولات اروپا، به طور خاص انقلاب اخلاقی لوتر یاد کرده، سپس گزارش‎هایی از ویل دورانت می‎آورد (ص 313). همچنین از پیشرفت در امر آموزش و پرورش سخن گفته، (ص 315) از تأسیس کانون بانوان (زیر نظر شمس پهلوی) یاد کرده (ص 316)، از رشد ورزش میان بانوان سخن گفته، (ص 320) و از تلاش برای علم آموزی آنان گزارش‎هایی داده و با آوردن اشعار فراوانی در حمایت از این تحول، و نیز عباراتی از ویل دورانت در باره پیشرفت علم و تحولات آن (ص 323) این بحث را دنبال کرده است. به هر روی، بحث ترقی افکار را در حوزه زنان متناسب با رویکرد حکومت پهلوی، (ص 324) دنبال کرده است. عباراتی هم از شیخ محمد خیابانی و سید جمال الدین اسدآبادی آورده است (ص 325). این روال در نقلها برخی اشعار و آوردن حکایات تا صفحه پایانی کتاب (ص 334) ادامه دارد.