متن زیر در یکی از دست نوشته های علم الهدی، فرزند فیض، و نواده دختری ملاصدرا آمده است. بنابر این می توان به آن اعتماد کرد، چون نوشته های خانوادگی بوده که در اختیار علم الهدی قرار داشته است. او می نویسد: «رأیت بخط جدی امام العلماء و صدر المتألهین نور الله تربته الشریفه ما حصله»

 این متن را مرحوم دانش پژوه در فهرستی که برای این نسخه نوشته (فهرست دانشگاه: 17/63 ـ 64) خوانده است و بنده هم از روی آن هم تایپ کردم. شاید یکی دو مورد باشد که نیاز به تأمل داشته باشد.

ملاصدرا در این متن، خواب خود را بیان کرده، و سپس بر اساس باورهای خود به تعبیر و تفسیر آن پرداخته است.

شما بعد از خواندن این خواب و تعبیر آن، مانند بسیاری از خواب های دیگر، و عقایدی در این باره وجود دارد، می توانید هر تفسیر و تعبیری از آن داشته باشید. مثل این که به هر حال فیلسوفی مثل ملاصدرا، باید هم چنین خوابی ببیند، وقتی صبح تا شب در همین افکار غوطه ور است. اگر ایمانتان به این امور قوی تر باشد، خواهید گفت، که به هر حال، روحی در کار بوده که او را راهنمایی کرده است. عجالتا به صورت یک تجربه روحی به آن بنگرید.

متن نوشته ملاصدرا به عربی در باره خوابش چنین است:

إنی رأیتُ فی المنام لیلة الثلاثین من شهر الله، شهر الصیام، لعام ثمان و عشرین و الف [1028] من هجرة سید الانام ـ علیه و آله الصلاة و السلام ـ و قد کنتُ صلیت بعض النوافل من غیر نشاط، انّی ذاهب إلی موضع عال، فی طریق ضیق، واقع بین جبلین مستطیلین او تلّین طول الطریق، شمالا و جنوبا، راکباً بعض الاوقات و ماشیاً فی بعض. و کان المَرکب شاة ضعیفة الجثة، یعدو تارة عَدواً سریعاً و یعجز أُخری، و أنا أرکب تارةً و أنزل أُخری عند تعصیها عن الحمل و اعیائها، و هکذا حین ظهرت لی غایة عجزها، فبینما أذعن رجل غزیر المحاسن یقول: هذا البهیمة غیر خلیقة لهذا، و کأنی کنتُ إلی الان ذاهلاً متوقعاً عنها قوّة التحمل. فاذا ظهر لی عجزها، خلّیتُها، و کنتُ أذهب بنفسی مع نشاط تامّ و قوّة بلا عجز.

فاستیقظتُ عند ذلک و خطر ببالی فی التعبیر، أنّ الذاهب الی موضع عال، و هو السلوک إلی عالم الملکوت الأعلی، و الذاهب هو الروح النطقی،

و ضیق الطریق دقة المسلک إلی الحق،

و المرکب هی النفس الحیوانیة المسخّرة للرّوح،

و کونها فی صورة شاة، عبارة عن سلامتها و انقیادها أمر الحق فی طریق العبودیة و سعیها للروح،

و کون الطریق بین الجبلین او تلّین مستطیلین، هو وقوع الصراط طرفی الافراط و التفریط، أو وقوعه بین طرفی التضاد من الامور المتقابلة کالصحّة و المرض و الفرح و الغم و الراحة و المحبّة و اللّذة و الالم و السموم و الزمهریر، او وقوعه بین النفس و البدن، لانّ الاخلاق و الملکات إنّما تحصُل بمشارکة النفس و البدن، و العدالة هی الطریق الضیق،

و اما الرکوب بعض الطریق و المشی فی بعض، عبارتان عن الاعمال البدنیّة المقرّبة إلی اللّه و الاعمال القلبیة من الافکار و التأملات المزلفة لدیه.

و أما ذلک الرجل الصبیح الوجه، فهو الرّوح القدسی الملهم للحقائق علی القلب الصافی باذن ربّه الأعلی،

و قوله: إنّ هذا المرکب ضیعف لامتحمّل الرکوب، فهو عبارة عن استشعار القلب بالهامه أنّ تقلیل النوافل مع ضعف البدن و قوّة الیقین و محوضة العمل عن شوب الشک و الریاء ما لا یضرّ بالعبودیة، بل الأولی الاکثار فی التأملات القدسیة لمن له قلب، عارف بالحقائق، و بدن ضعیف عن البعث و المشاق،

و ترکی الرکوب اخیرا، و تحرکی ماشیا، فهو اشارة إلی ما سیئول  إلیه حالی من غلبة السلوک القلبی و العروج الروحی إلی عالم الملکوت من غیر حاجة لروحی الی البدن فی طلب الکمال و السفر الی الله المتعال.

انتهی و الحمد لله وحده و الصلاة علی أهلها.

ترجمه گزارش گونه متن بالا به این شرح است:

شب سی ام رمضان سال 1028 پس از آن که در بی نشاطی، نوافل را خواندم، در خواب دیدم در حال رفتن به یک جای مرتفع، از یک راه تنگ، میان دو کوه یا دو تلّ هستم. گاهی سواره و گاه پیاده. سوار بر یک گوسفند ضعیف الجثه، که گاه تند می رود و گاه آهسته. گاهی او را خسته می یافتم، پیاده می رفتم و گاه سوارش می شدم. وقتی او را عاجز از رفتن دیدم، متوجه مردی با محاسن بلند شدم که گفت: این حیوان، برای این کار مناسب نیست، گویی من تا آن وقت فکر می کردم برای سواری مناسب است و توقع رفتن با او را داشتم. وقتی او را عاجز دیدم، پیاده شدم، و خودم با نشاط تمام و نیرویی مستمر حرکت کردم.

در این وقت بیدار شدم، و این تعبیر به ذهنم خطور کرد:

رونده به سمت قله، همان سالک به سوی عالم ملکوت اعلی است و این رونده، همان روح نطقی [ناطقه] است.

راه باریک، دقتی است که رونده به سوی حق دارد

مرکب، همان نفس حیوانی است که در تسخیر روح است.

اما این که مرکب گوسفند است، اشاره به سلامت آن و تسلیم حق بودن در راه عبودیت و تلاش روح برای رفتن است.

این که راه باریک بین دو کوه است، یعنی همان صراطی که میان افراط و تفریط قرار دارد. یا قرار گرفتن این راه میان دو امر متضاد، مثل صحت و مریض یا شادی و غم، یا راحت و محبت، یا لذت و الم و سموم و زمهریر، یا واقع شدن میان نفس و بدن؛ از آن روی که اخلاق و ملکات با مشارکت نفس و بدن فراهم می آید و فراهم کردن اعتدال میان آن دو، همان راه باریک و تنگ است.

اما رفتن، گاه پیاده و گاه سواره، اشاره به اعمال بدنی برای تقرب الی الله و اعمال قلبی از افکار و تأملات برای نزدیک کردن آدمی به خداوند است.

اما آن مرد سفید رو [با محاسن بلند] همان روح قدسی و الهام بخش حقایق به قلب صاف آدمی به اذن پروردگار است.

اما این که مَرکب ضعیف بود و تحمل سواری دادن نداشت، اشاره به توجه قلب با الهام به این نکته است که کم خواندن نوافل، با ضعف بدن، و قوت یقین و خالی بودن عمل از ریا، به عبودیت لطمه نمی زند،؛ اَولی فراوانی تأملات قدسی برای کسی است که قلب دارد، و عارف به حقایق است، اما بدنی ضعیف و نامتحمّل از مشقت دارد.(ظ)

و اما این که پیاده شدم و راه رفتم، اشاره به چیزی است که در نهایت از غلبه سلوک قلبی و عروج روحی به عالم ملکوت در کار خواهد بود، بدون آن نیازی به بدن در طلب کمال و سفر به سوی خدای متعال باشد.