‎خطابه های آیت الله ناصر مکارم شیرازی و گفتمان تمدّن اسلامی، پیش از انقلاب

به طور کلی آقای آیت الله مکارم شیرازی، در سخنرانی‎های خود طی بیش از دو دهه تا پیش از انقلاب اسلامی در سال 1357، روی همان اصول و افکاری که طی دو سه دهه به عنوان اسلام خالی از خرافات، همخوانی و حمایت اسلام از دانش، ضدیت با فساد، سرمایه داری و کمونیسم تبیین شده بود، حرکت کرده و سخنرانی‎های زیادی در شهرستانها داشت که بسیاری از آنها مبتنی بر همان کتابهایی بود که اغلب همان وقت می‎نوشت و منتشر می‎کرد. پیش از آن که گزارشی از سخنرانی‎های ایشان که ساواک در پرونده وی نگاه داشته بدست دهیم، اشاره کنیم، آقای مکارم از موارد نادری بود که طی سالهای سخت اوائل دهه پنجاه، در گوشه و کنار، در شهرهای مختلف سخنرانی می‎کرد، و ساواک ضمن نظارت بر او، تلاش می‎کرد با توصیه‎های مکرر، مانع از ورود او به سیاست شود. به علاوه، از طریق آقای شریعتمداری نیز برای کنترل مجله مکتب اسلام تلاش می‎کرد. گستره فضای سیاست و فرهنگ، مسائل مربوط به جوانان، زنان، فسادهای اداری و اخلاقی در جامعه، مظاهر غربزدگی و جز اینها، زمینه را برای پرداختن به مسائل عدیده‎ای از سوی او بود. این مسائل گرچه مستقیم به سیاست مربوط نمی‎شد و اما حساسیت داشت و رژیم به خصوص تلاش می‎کرد آنچه برخورد با مقام ملوکانه داشت را جلوگیری کرده و باقی مسائل را آزاد بگذارد. به تدریج از اواخر سال 55 مطالب اظهار شده توسط وی، اندکی تندتر شد و روشن بود که به دلیل تغییراتی که در سیاست جهانی پیش آمده بود، گشایشی در کار خواهد بود. در دی ماه 56، مدتی از درگذشت حاج آقا مصطفی خمینی، تظاهرات 19 دی قم اتفاق افتاد که تعدادی از مردم و طلاب در آن کشته شدند. جمعیت حاضر در همان روز، پیش از ماجرای حمله به بانک صادرات سر خیابان صفائیه و حمله به کلانتری، در خانه شماری از علما، از جمله میرزا‎هاشم آملی، ناصرمکارم شیرازی، وحید خراسانی و شیخ حسین نوری رفتند. آقای مکارم در ملاقات با آنها سخنرانی تندی ایراد کرد. گزارش این سخنرانی و دیگر سخنرانی‎ها را ساواک تهیه کرده است که در کتاب آیت الله مکارم به روایت اسناد ساواک (2/417 – 419) آمده است.

و اما گزارش سخنرانی‎های آقای مکارم را می‎توان در کتاب آیت الله ناصر مکارم شیرازی به روایت اسناد ساواک» که در دو مجلد و در سال 1399 منتشر شده، مرور کرد. در همین ابتدا باید یادآور شد که گزارشگران ساواک، گاه بی‎دقت بوده، یا دقیق نتوانسته اند، مطالب را به درستی یادداشت کنند. طبیعی است که گزارش حاضر بر اساس مطالب ارائه شده توسط آنهاست و باید با احتیاط با آن برخورد کرد. این دو جلد، حاوی حجم قابل توجهی از سخنرانی‎های وی، طبعا به صورت خلاصه شده، و با گزینش آنچه در انتقاد از اوضاع اجتماعی و اقتصادی و اخلاقی جامعه عصر پهلوی گفته می‎شده، می‎باشد. بر اساس این مطالب، نه تنها می‎توان افکار و اندیشه‎های ایشان، بلکه افکار و نقطه نظرهای بسیاری از روحانیون منبری آن زمان را از نظر حساسیت‎های فکری و دینی شناخت. ما به ترتیب تاریخ درج در این کتاب، مطالب را بیان می‎کنیم، و طبیعی است که گاه نکات تکراری هم باشد.

یکی از نخستین نکات از از بهمن سال 41 اشاره به تشییع جنازه مهوش است که بسیار بسیار شلوغ بوده است. دیگر آن که «در کشوری که سوزن و میخ از خارج می‎آورند، ورزشکار را برای چه می‎خواهد». نیز این که «پول‎های گزافی در رامسر خرج می‎کنند، ولی در این گوشه مملکت مردم باید در حصیر آباد و تنور آباد با بدبختی زندگی کنند» (1/17). در سخنرانی دیگری دلالی در توزیع هروئین در کشورا به «رجال مملکت» نسبت داده شده است.(1/21). نیز این که «به زنها آن قدر آزادی داده‎اند که با تلفن با پاریس در تماس دریافت آخرین مد بوده که بدن‎های لخت خود را به جوانان نشان دهند». همچنین از شیوع رشوه در ادارات گلایه شده است.(1/21). در 17 بهمن 41 از توقیف مکتب اسلام انتقاد شده است.(1/23). این سالها یعنی سالهای 41 تا یکی دو سال بعد، انتقاد از دولت رواج داشت. ساواک گزارش کرده که ایشان «در لفافه خیلی به دستگاه دولت حمله نمود، از جمله نام فرعون و شمر و یزید و ضحاک را آورد» (1/24). می‎دانیم که در تمام آن سالها، نام‎های معاویه و یزید و شمر وقتی توسط روحانیون منتقد بکار می‎رفت، ساواک آن را منطبق بر شاه می‎کرد. در سخنانی دیگر از این که «اینها مانند طایفه بنی امیه» هستند که «حکومت را بین خانواده خود تقسیم کرده» اند، از این که «مال ما را غارت کرده و به هزار راه می‎خواهند فریب بدهند» مطالبی بیان کرده‎اند (1/26). «در دنیا دو نوع حکومت وجود دارد: یکی حکومت دیکتاتوری یا زور سرنیزه، و دیگری حکومت معنوی که بر قلب‎های مردم حکومت می‎کند. متاسفانه عده‎ای ... به جوانان تحصیل کرده مسلمان ما تلقین نموده‎اند که دین اسلام دینی است که به زور سرنیزه حکومت می‎کرده» است (1/29). در 10 خرداد 42 در منزل آیت الله قائمی در آبادان روی منبر گفتند: «حریت و آزادی اسلام را می‎خواهیم، از ممالکت ما چه می‎خواهند. ما آزادی زبان نداریم. آزادی روزنامه نداریم. رادیو نداریم. چرا یک مجله اسلامی را در قم توقیف می‎کنند» (1/42). در 13 خرداد 42 دو روز قبل از 15 خرداد، سخنرانی تندی علیه دولت کرده، از آوردن یک رقاصه به ایران، گلایه کرده، و این که در ایران، مسیحی‎ها، بهایی‎ها، زردشتی‎ها و اسرائیلی‎ها هر یک دارای نشریه‎ای می‎باشند ... و ما که در این کشور اکثریت داریم، و ملت مسلمان هستیم، حتی دارای یک نشریه دینی نیستیم» (1/45). گزارش تفصیلی‎تر از این سخنرانی که در باره وقایع آن روزهاست، در ادامه آمده است (1/48 – 49).«روحانیون را می‎گویند شما مرتجع هستید، ولی خودشان را پیشوا و نماینده قاطبه ملت ایران به جهانیان معرفی می‎نمایند». از به سربازی بردن طلبه‎ها نیز انتقاد شده است (1/49) «دولت، طلبه مدرسه فیضیه قم را کشته است و هنوز هم دیوارها خونی است» (1/51). به دلیل همین سخنرانی‎ها، ایشان روز پانزده خرداد دستگیر و بازجویی شد (1/52 – 56). بعد از یک ماه و نیم آزاد شد. گزارش سخنرانی‎ها از بهمن سال 42 باز ادامه یافته است: «بشکند قلم آن کسی که به ما می‎گوید ارتجاع سیاه» (1/76). در سخنرانی دیگری در خرداد 43 از این که در تهران «12 هزار مشروب فروشی هست» انتقاد شده، همین طور از آوردن کارشناسان خارجی برای دیدن راههای ایران و پرداخت مبالغ گزاف به آنها، و این که «مگر ایرانی نمی‎تواند راه را ببیند» (1/86). گویا خبر مربوط به بررسی راهها بوده است.

در سخنانی در دوم خرداد 43 از این که مسلمانان در جنگهای صدر اسلام «در نتیجه اتحاد و از خودگذشتگی» پیشرفت کردند سخن گفته شده است، و این که «ملت الجزایر فقط با سلاح اتحاد و از خود گذشتگی و دادن هزاران هزار قربانی توانستند استقلال پیدا کنند» (1/88). از سوابق مبارزه روحانیون با کمونیستها در چندین مورد یاد شده است: «تنها روحانیون بودند که در مقابل فعالیت‎های توده ای‎ها استقامت کردند و علیه وطن فروشی مبارزه نمودند و موفق شدند»، «همین روحانیون بودند که با توده‎ها مبارزه کردند» (1/88 – 89). در 14 خرداد 43 در خرمشهر، در مسجد اصفهانی‎ها، گفتند: «هر وقت با این زمامداران و رجال مملکت صحبت کنیم که طریق حقیقت این است، به ما می‎گویند که در زمان اتم این حرفها چیست و خرافات است...ای نادان، تو خودت چه داری، این حرفها که [می زنی] مال خارجی‎هاست» (1/92). همچنین گفته است که به او گفته‎اند «تو حرف بهایی را نزن». یعنی علیه آنان صحبت نکن (1/92).

سخنرانی دیگری در باره علم و دین کردند و این که «دین اعلم‎تر است از علم، و دین علم را می‎آورد.. هر دو باید باشند، زمان می‎گذرد و مردم هرچه با علم شوند، به دین می‎گرایند» (1/95). در بیست خرداد همان سال گفتند: «در مملکت ایران این همه ثروت زیادی از معادن زیرزمینی نفت و زمین‎های ول فراوان هست، ولی بیکاری زیاد است و سرمایه‎ها در بانک‎های خارجی سپرده می‎شود» که حساب و کتاب نداشته باشد (2/97). «در دنیای امروز میلیون‎ها تومان پول خرج یک موشک قاره پیما می‎نمایند، در صورتی که گروهی زیاد از مردم در کشورهای دیگر حتی آب آشامیدنی ندارند» (2/99). در 21 خرداد 43 گفتند: «اکثریت رجال مملکت ما با سلام و صلوات بر سر کار می‎آیند. پس از مدتی به جرم دزدی با هو و جنجال به زندان می‎روند. علت نداشتن ایمان به خداست» (2/100). و 22 خرداد گفتند: «500 میلیون تومان داده‎اند به کارشناسان خارجی که در منطقه سیستان مطالعه نمایند، و در آخر هم نتیجه مطالعاتشان هیچ است» (2/102).

در 23 خرداد گفتند: «حضرت علی را به مجلسی دعوت کرده بودند. قنبر می‎خواست با آن حضرت برود، حضرت امیر مانع شد. یک خلیفه بزرگ اسلام تک و تنها به همه جا حتی شب‎های تاریک می‎رفت، اما زمامداران دنیای امروز اگر بخواهند محلی را سرکشی نمایند، از چند روز قبل کارآگاهان به محل اعزام می‎گردند، سپس خانه‎های اطراف و دور و بر را خالی می‎نمایند و از ساکنین التزام می‎گیرند و..» (1/105 – 107). سوالی در باره برده داری پرسیده‎اند که «چرا پیغمبر اسلام برده فروشی را اعلام نکرد که منع است». جواب دادند که پیامبر در آن موقع حساب همه کارها را کرده بود، و این که «اگر بردگان آزادی فوری بیابند، عده‎ای بی‎خانمان و گرسنه می‎مانند» (1/119). در سخنرانی 29 و 30 خرداد یک سری انتقاد از اوضاع فساد و مسائل اجتماعی مطرح شد. فروش داروهای تقلبی، خواروبار تقلبی، عدم عمل به قانون «از کجا آورده ای»، مواد مخدر و بیست برابر شدن معتادان به هروئین، رشوه خواری و موارد دیگر (1/120، انتقاد از دادگستری که با رشوه اداره می‎شود؛ 124). توضیحی در باره جنگ در اسلام، و این که دول بزرگ در جنگ جهانی، آن فجایع را به بار آوردند، اما جنگ در اسلام، برای خاموش کردن فتنه، مبارزه علیه ظلم و برقراری عدالت است (1/121). بحث مالیات گرفتن از مشروبات الکلی هم از مواردی است که در تیرماه 43 مطرح شد: «وای بر دولت و ملتی که می‎خواهند از راه مشروبات الکلی استفاده بکنند» (1/ 133 و بنگرید: 138).

در سخنرانی 12 تیر 43 گفتند: «کشف حجاب، جنگ کردن با امام حسین است. آزادی زن چی. زن که آزاد شد و در ادارات وارد شد، دیگر دینی وجود ندارد» (1/137). «چرا باید تلویزیون به دست بهایی‎ها باشد» (1/142).

در این سخنرانی‎ها، بارها از ناتوانی مسلمانان در برابر اسرائیل انتقاد شده است. در سخنرانی 14 تیر گفتند: «اسرائیل پوشالی اینک مدت سی سال است و دو میلیون نفر بیشتر نیستند. نگاه کنید چه صنعت‎هایی دارند. چه قدر از ما پیش رفته اند» (1/143). در هفتم خرداد 44 ضمن یک سخنرانی «پیرامون مصرف نکردن پپسی کولا مطالبی» بیان کردند (1/186). در سخنرانی دیگری، بهائیان را جاسوسان اسرائیل نامید و باز هم علیه شرکت پپسی کولا صحبت کردند (1/190). در شش شهریور 1344 آقای مکارم احضار و در تهران بازجویی شد (1/201)، اما زندانی نشد. حساسیت روی نشریات نسل جوان بود که در شهرستانها توزیع می‎شد. اسناد بعدی نشان می‎دهد که ساواک، روی کنترل وی تأکید فراوان داشته است (1/227 – 228).

طی ماههای طولانی سال 44 گزارشی از منبر وی ارائه نشده و اولین بار، در 11 اردیبهشت 55 از سخنرانی ایشان در مسجد نو در آبادان یاد شده است. موضوع بحث عدالت بوده و این که سپهبدی مرده و هفتاد میلیون مالیات بر ارث او شده است. [و در جای دیگر با اشاره به ثروت این سپهبد، و بالا گرفتن اختلاف طبقاتی، گفتند: «اینها باعث انقلاب در این مملکت خواهد شد» (1/243) همچنین رفتن کارگران برای کار به کویت و فراوانی فقر مورد انتقاد قرار گرفته است. نیز از محدودیت‎های ایجاد شده برای مجله مکتب اسلام سخن گفته و این که روزنامه‎ها و نشریات دیگر برای چاپ عکس‎های لخت و عور مجاز هستند. «باید تلویزیون از دست غارتگران خارج شود» و این که آنها نگذاشتند مراسمی برای شب تولد امام زمان برگزار شود (1/232).

در سخنرانی دیگری در باره دین اسلام و آزادی صحبت شده و این که «آیا آزادی سیاسی که به بانوان ایرانی داده شده‎اند درست است یا خیر؟ آیا آزادی یعنی با این لباس که می‎بینیم بانوانِ آزاد شده می‎پوشند..» (1/239)

در آبان 45 در لاهیجان در یک سخنرانی از گسترش مواد مخدر و هروئین در کشور انتقاد کرده و این که اگر رجال مملکت ما عهد نامه مالک اشتر را بخوانند و مفاد آن را عمل کنند، «به خدا جامعه ما دور از هر گونه فساد و انحراف پاک خواهد شد» (1/261). در نامه‎ای برای‎هاشمی نژاد از این که در قم، اداره اوقاف تشکیلاتی به مسوولیت محسن اشراقی برای تربیت مبلغ درست کرده، انتقاد کرده و این که آنها مشکل بزرگی ایجاد خواهند کرد (1/262). در فروردین 46 از نابرابری اجتماعی گلایه شده و اعلام کرد «تا در سایه ایمان عدالت اجتماعی برقرار نشود، منتشر کردن کتاب انقلاب سفید بیهوده است». وی از این که در یک خانه یک مرد و یک زن با یک سگ زندگی می‎کنند، اما در احمد آباد مشهد، گاهی بیست سی نفر در یک خانه هستند، آن را مصداق بی‎عدالتی دانسته‎اند (1/269).

آقای مکارم در سی‎ام فروردین 1346 در سخنرانی خود گفتند: «تا زمانی که اقتصاد این مملکت به دست بهائیان و کلیمیان می‎باشد، کشور روی سعادت و خوش نخواهد دید» (1/271). و باز فردای آن روز: «هشتاد میلیون تومان در سال عایدات نفت ایران معلوم نیست به مصرف چه کاری می‎شود، در صورتی که با این پول می‎شود فرهنگ را توسعه داد» (1/272). در سخنرانی خرداد ماه، شکست اعراب را به خاطر تَرک یک قانون قرآن دانستند و آن این که «تکیه بر غیر مسلمان کردند، تکیه به دولت روسیه شوروی کردند» (1/278). در سخنرانی مرداد 47 در شیراز گفت: «تا زمانی که مملکتی از لحاظ علم و دانش روی پای خود نایستد استقلال حقیقی و معنوی نصیبش نمی‎شود» (1/312). «یکی از دانشمندان غیر مسلمان می‎نویسد در موقع جنگهای صلیبی در کتابخانه [های] بغداد پنج میلیون کتاب وجود داشت در حالی که در تمام کتابخانه‎های ایران، یک میلیون کتاب وجود ندارد (1/312).

در سخنرانی دیگری در شهریور 47 گفتند: «عده‎ای می‎گویند با پیشرفت صنایع و علوم طبیعی روز، دوران مذهب و دین تمام شده است. مذهب نقش خود را در اجتماع از دست داده است. پایه‎های ایمان به خدا در دل‎های مردم دنیا به واسطه علوم طبیعی و صنایع روز به روز متزلزل شده است، و با هیچ وسیله‎ای قابل ترمیم نیست، زمان ما زمان مذهب و دین نیست. من می‎خواهم ثابت کنم که در زمان ما پایه ایمان در دل‎ها متزلزل نمی‎شود بلکه جاده دین، صاف‎تر و روشن‎تر و آشکارتر است» (1/324). در سخنرانی در حسینیه ارشاد (مرداد 47) از تلاش استعمار، تبلیغات مسیحی برای نفوذ در افریقا همراه با خدمات رسانی، بی‎اطلاعی جوانان از دین، و اهمیت تبلیغ اسلامی مطالبی گفته شده است (1/328 – 329). یک نمونه شرح حال دو صفحه‎ای برای ایشان در پرونده آمده که سیر تحصیل و برخی از ویژگی‎های او درآن آمده است (1/330 – 331).

در سخنرانی مهر 47 در حسینیه ارشاد می‎گوید: «دو پیشنهاد دارم. پیشنهاد اول این است که در حسینه ارشاد، کنگره‎ای از اساتید تشکیل شود و کلیه نوشتجات خارجیان در باره اسلام و تمدّن اسلامی جمع آوری و به صورت کتاب یا جزواتی چاپ و در اختیار نسل جوان بگذارند تا آشکار شود برای نسل جوان که اختراعات و اکتشافات همه از اسلام است». دوم این که «تعلیمات اسلامی را در دانشگاه‎های ما جزو دروس قرار دهند در آن صورت است که ما از حال غربزدگی بیرون خواهیم آمد، و آن وقت ما می‎توانیم بگوییم سیاست مستقل و اقتصاد مستقل خواهیم داشت» (1/332 – 333). در سخنرانی آذر 47 در کرمان گفتند: «یک روز یکی از غلامان حضرت [علی ع] همراه وی از منزل خارج شد تا به عنوان مأمور حافظ جانش باشد، ولی آن حضرت به غلام فرمود: علی احتیاج به محافظ ندارد. نگهدار من خداست، ولی اکنون تمام پادشاهان و روسای جمهوری دنیا هنگامی که از محل کار خود ... خارج می‎شوند، محافظین بی‎شمار اطراف او را می‎گیرند» (1/339). پیش از این هم اشاره به این مورد شده بود.

در سخنرانی شبی دیگر، در کرمان گفتند: «اگر اداره آموزش و پرورش هفته‎ای یک بار جلسه از جوانان دبیرستانی و دبیران مربوطه تشکیل می‎داد، حاضر بودم با فرمول ریاضی خداشناسی را به جوانان بیاموزم که دیگر در مقابل این نوع فرقه‎ها ایمان خود را از دست ندهند» (1/340). در سخنرانی بهمن 48 در شیراز، رفتن بشر به کره ماه را افتخاری برای مردم امریکا دانست، و گفت شاید در آینده به مشتری و اورانوس هم بروند. او گفت باید به خدا مرحبا گفت که «این قانون طبیعت را وضع و کرات آسمانی را استوار نمود». او از علم بدون ایمان گفت که «پشیزی ارزش ندارد». او گفت قرن بیستم، هم در آدم کشی و هم در علم، متفاوت با قرون پیشین است. علم باید در خدمت بشر باشد، و این که با بمب اتم مردم ژاپن را کشتند. اصل این بحث، در باره علم و دین و رابطه تمدّن و دین بود. در بین سوالات مخاطبین یک سوال این بود: «آیا اگر قرآن گفته است بشر می‎تواند به کره ماه قدم بگذارد، و به کرات دیگر برود، چرا شماها که پیشوای مردم هستید، خبر ندادید و حالا که رفته‎اند تفسیر می‎کنید» (1/378 – 379). انتقاد از خودکشی دختران که آنها را رودرروی پدران قرار داده اند، این که آن خارجی گفته سه چیز مسلمانان را از بین ببرید، قرآن، صدای اذان، و کعبه، که مسجد الاقصی را آتش زدند، و این که می‎نویسند، پول این مملکت برای حج به بیرون می‎رود، از مطالبی است که در اردیبهشت ماه 49 مطرح شده است. نیز این که در تهران سیصد کتابخانه عمومی و سه هزار مشروب فروشی هست: «ما در این مملکت جایی نداریم که به علم و معلومات جوانان اضافه شود» (1/390).

آقای مکارم، در خرداد سال 49 در بهشهر، در باره «جهان آفرینش و تربیت اسلام و سفر آپولو به کره ماه و فاصله کرات آسمانی سخنرانی کرد و اضافه کرد: «چرا مسلمانان عقب افتاده و مسیحیان پیشرفت نموده اند؟ جوانان عزیز روشنفکر، علت آن است که ما مسلمانان به قانون مقدس اسلام عمل نکرده¬ایم، ولی آنها به قانون دینی خود عمل نمودند» (1/398 – 399). در آخر خرداد، در همان جا «پیرامون ترقیات اسلامی و قوانین منظّم آن و تبعیضات نژادی در امریکا و این که یک عده در اثر فقر پشت درب بیمارستانها می‎میرند، و عده‎ای کودک در اثر بی‎شیری تلف می‎شوند، در صورتی که مالیات بعضی از ثروتمندان از میلیون تجاوز می‎کند» سخنرانی کردند (1/399). در سخنرانی دیگری به مناسبت شکست اعراب از اسرائیل «پیرامون انقلاب فرهنگی اسلام و میلاد رسول اکرم و جنگهای صلیبی و جنگ اخیر اعراب و اسرائیل سخنرانی کرده و اضافه نمود: «در جنگهای صلیبی مسلمانان دویست سال با مسیحیان جنگیدند و بیت المقدس را از دست ندادند، لیکن در جنگ اخیر در مدت شش روز بیت المقدس را از دست دادند. بیاییم از جنگ صلیبی تعلیم بگیریم. باز هم می‎گویم چرا ما مسلمانان عقب افتاده هستیم؟ بیاییم دبیرستان اسلامی، دبستان اسلامی، دبیر مسلمان تهیه کنیم» (1/400). در مرداد 49 در شیراز گفتند: «مسیحیت می‎گوید اگر کسی به شما سیلی بزند آن طرف صورت خود را بگیرید تا سیلی دیگری بزند، ولی با این آیین، روزانه هزار تُن [بمب] روی ملت ویتنام می‎ریزند، اما قرآن می‎گوید آدمکشی بس است. بمب ریزی بس است. البته آن قرآن را که برای مسافرت بالای سر می‎گیرند و یا تکّدی و یا سر قبور است نمی‎گویم» (1/414).

بحث علم و دین در سخنرانی‎های ایشان فراوان مطرح شده است: «یکی از اساتید دانشگاه ایران گفت: نگذارید مذهب در محیط دانشگاه ما نفوذ کند، زیرا نفوذ مذهب ما را از اسرار علوم طبیعی باز می‎دارد». ایشان می‎گوید، چندی قبل همایش شیخ طوسی در مشهد بوده «برای این که روشن شود علم با دین سازگار است و این علم و دانش [دین] از هم جدا نیست» (1/419). در 19 شهریور 49 یک سخنرانی در حسینیه ارشاد در حضور سه هزار نفر علیه احضار ارواح داشت و گفت، اینها، خرافاتی است که از غرب آمده است: «امروزه هرچه دروغ گویی، فحشا و فکر‎های آلوده در بین مردم جهان است، از امریکا و کشورهای غربی سرچشمه می‎گیرد». او گفت، دینی که برای مردم درست شده، همان است که کمونیستها می‎گویند افیون توده‎هاست، اما «دین اسلام چیز دیگری است، و کمونیست از حقایق دین اسلام بی‎خبرند» (1/425).

بحث احضار ارواح و تناسخ در هفته‎های بعد هم همچنان موضوع سخنرانی ایشان بوده و در اطلاعات هفتگی هم مطالبی در این زمینه بوده است. ایشان در صحبت 9 مهر، اصل آن را می‎پذیرد، اما ادعاهای اعلام شده را برای ارتباط غیر قابل اثبات می‎داند (1/434) نیز در سخنرانی 31 شهریور ضمن این که این مطالب را خرافه دانستند، گفتند: «خداوند در قرآن می‎فرماید در جهاد با دشمن به قدری با سرعت هجوم آورید که نعل اسب‎های شما برق و جرقه می‎زند.‎ای جوانان! توجه کنید خداوند چگونه در قرآن مجید تولید برق را برای مسلمانان بیان فرموده است، ولی ما نتوانستیم از آن بهره مند شویم». وی در باره این که ناقص بودن خلقت برخی از انسانها، ربطی به خدا ندارد بلکه به عدم رعایت بهداشت دارد، گفتند: «این اجتماع و طبقات یک جامعه هستند که به علت نداشتن بهداشت، فرزندان جامعه ناقص به دنیا می‎آیند» (1/431).

ایشان در سخنرانی خود در آبان 1350 در نقد این که اسلام دین شمشیر است سخن گفتند و به مطالب کتاب یک ایتالیایی با نام لورا واکسیا واگلیری استناد کردند که گفته است، جهاد به معنای جنب و جوش است و تازه اگر هم جنگ است، برای از بین بردن بتخانه و نفی ظلم بوده است (1/469). کتاب پیشرفت سریع اسلام از این خانم، در سال 1337 ش توسط سید غلامرضا سعیدی ترجمه و توسط دارالکتب الاسلامیه آخوندی در 39 صفحه منتشر شده است. بیش از صد سال است که مسلمانان در حال تلاش هستند تا به این شبهه «آیا اسلام به زور شمشیر پیش رفته است» پاسخ دهند.

آقای مکارم از این که روزنامه‎ای نوشته بوده معلمی برای آشنایی دانش آموزان با غریزه جنسی در دبستانها گذاشته شود، برآشفته و این را تقلید کورکورانه از غرب دانسته است (1/471). ایشان می‎گوید در باره جوانان و مسائل جنسی در عصر جدید، کتابی با نام «مشکلات جنسی جوانان» نوشته است (1/472). ایشان از این که یک زن مطرب «در یک حادثه رانندگی از دنیا می‎رود» و «ده هزار نفر جمع می‎شوند» انتقاد کرده است (1/480). همچنین در یک سخنرانی گفتند، تصور نشود که مسجد زمان پیامبر «فقط مرکز نماز جماعت بود»، بلکه «مسجد مرکز طرح نقشه‎های جنگی بود، مسجد مرکز تمام جنبشها بود» (1/482).

انتقاد از رفتن جوانان به خارج و بازنگشتن آنها، از دیگر نکاتی بود که ایشان در سخنرانی‎ها مطرح کردند، و از جمله روز 20 آبان در شیراز گفتند«اگر خواست به مملکت خود بیاید، این حقوق عاید او نمی‎شود، لذا نمی‎آید و در آنجا از این مغز متفکر استفاده می‎شود» (1/486). وی در 25 فروردین سال 51 نیز باز و به تفصیل در باره فرار مغزها سخن گفت، و این که «دولت برای جلوگیری از فرار مغزها باید نسبت به گسترش و آموزش دینی و علاقه اطفال به خانواده و ممکلت از کودکستانها اقدام و از این طریق با علاقه مند نمودن دانش آموزان به مذهب با فرار مغزها مبارزه نمایند» (1/505، و بنگرید: 509، 511). ایشان در یک سخنرانی در مرداد 51 از نقش یک رهبر قوی سخن می‎گوید و شاه سلطان حسین را با نادر مقایسه کرده، و پس از رواج فیلم‎های عشقی و مجله‎های ننگین یاد کرده و این که کسانی فکر می‎کنند «عقب ماندگی ما فقط برای این است که آموزش جنسی در دبیرستانها و دبستانها کم است» سپس اشاره به طرح دولت برای تأسیس دانشگاه اسلامی در تهران دارد (1/516 – 517).

در سخنرانی دیگری در 17 همان ماه، از مسیحیت به عنوان یک دین ضد علم یاد می‎کند، اما اسلام این طور نیست «ملاحظه می‎کنید در نسل جوان تحصیل کرده ما جاذبه عجیبی نسبت به مذهب پیدا شده و ما می‎توانیم بگوییم آینده ما در میان جوانان بسیار درخشنده‎تر از گذشته است». ایشان می‎گوید دنیای جدید نسبت به «قوانین آسمانی و مذهب احساس تشنگی می‎کند» (1/518). در سخنرانی دیگری گفتند «بعضی از من می‎پرسند چرا مسلمانان صدر اسلام پیشروی کردند ولی ما عقب مانده هستیم و به سوی قهقرا می‎رویم. علتش این است که ما از دین اسلام چیزی را نمی‎دانیم، فقط در ممالک اسلامی بدنیا آمده ایم و به طور موروثی می‎گوییم ما مسلمانیم و برای پیشرفت باید احکام اسلام را خوب یاد بگیریم و به آن عمل کنیم» (1/521). در سخنرانی دیگری از این که بین روحانیون بر سر دعای ندبه و ولایت تکوینی و تشریعی و مانند این‎ها اختلاف شده، ابراز نگرانی کرده آن را ناشی از «دست مرموز دشمنان دین» می‎داند (1/524).

در سخنرانی دیگری در مهر سال 51 به انتقاد از باورهای عامیانه در باره عاشورا پرداخته و این که کسانی فکر می‎کنند اگر سر دیگ‎ها باشند، و بخار دیگ به آنها بخورد، گناهان آنها بخشوده می‎شود (1/532). ایشان در سخنرانی دیگری، از نوشتن مطالب سیاسی و اجتماعی و اقتصادی در مکتب اسلام دفاع می‎کند و این به خاطر اعتراض روزنامه‎ای است که گفته است چرا شما در این باره می‎نویسید. سپس از سرطان اقتصاد می‎گوید و این که در حالی که فلان افسر مرده، و پنجاه میلیون تومان مالیات بر ارث او شده، در جنوب شهر، هفت کودک زیر یک لحاف پاره می‎خوابند. وی از این که خارجی‎ها از ما حقوق‎های گزاف و از جمله حق توحش می‎گیرند، انتقاد می‎کند (1/539 – 540).

در ششم آبان 51 در سخنرانی در باره سوالی که از کالباس از ایشان شده سوال می‎کند، و ایشان می‎گوید چربی خوک نجس است و با هرچه آمیخته شود آن هم نجس می‎شود. سپس از غربزدگی و خودباختگی سخن گفته می‎گوید: «بعضی‎ها خیال می‎کنند چون امریکایی‎ها به کره ماه رفته اند، در اثر خوردن کالباس بوده، بابا! به جای این عقیده‎ها بروید دنبال علم و دانش، آمریکایی‎ها بر اثر علم و صنعت پیشرفته به کره ماه رفته­­­اند نه با خوردن کالباس». سپس از بلایی که بانکها و ربا سر مردم درآورده اند، سخن می‎گوید (2/545). ایشان در یک سخنرانی در 16 بهمن 51 باز هم از آموزش مسائل جنسی در مدارس انتقاد کرد و بعد افزود که گفته‎اند بحث در باره کنترل جمعیت و رعایت بهداشت است. سپس از کنترل جمعیت انتقاد کرد و این که حتی اگر این طور باشد، استفاده از قرص‎های ضد بارداری از نظر اسلام کار ناپسندی نیست. ایشان از فاسد کردن جوانان با فرهنگ غرب از طریق مسائل جنسی و گسترش کاباره‎ها و سینماها سخن گفت. همین طور از دو سلسله اعصاب سمپاتیک و پاراسمپاتیک و تأثیر آنها در بدن و افراد سیاسی مثل آلمان هیتلری و فرعون بحث کرد و از بازدارندگی نیروی مذهب سخن گفت. سپس «راجع به عقاید فلسفی فروید و دورکیم و انیشتین» مطالبی گفته، بحث و گفتار خود را خاتمه داد (1/568 – 569).

چند روز بعد از آن باز در یک سخنرانی از این که اسلام برخلاف مسیحیت طرفدار علم است یاد کرد. و این که نباید حمله مسلمانان را مانند حمله چنگیز دانست، چون بعد از اسلام، علمای زیادی پدید آمده¬اند. نیز از تبلیغات مسیحی انتقاد کرد و ضعفی که مسلمانان در این باره دارند. از هزینه‎های امریکا در جنگ ویتنام یاد کرد، اما خود را طرفدار حقوق حیوانات می‎دانند. همین طور از گسترش هروئین در جامعه انتقاد کرده است (1/571 – 572). در گزارش دیگری از همان سخنرانی آمده است که گفتند «هر اندازه دانشمندان اختراع جدیدی [کشف علمی] بنمایند با دستورات قرآن مطابقت دارد و در سوره ق در باره گیاهان سخن گفته شده است و امروز بزرگترین پیشرفت بشر تولید نور و انرژی است که در قرآن به تفصیل راجع به نور و ظلمات آیه وجود دارد (1/573). در سخنرانی دیگری در 29 بهمن 57 از وحی تکوینی سخن گفت که نمونه آن زندگی زنبورها هست که «در قرآن آیه‎ای وجود دارد که می‎گوید زنبوران عکس هم با یک قانون برای بهسازی و ایجاد یک محیط سالم و کار یکسان فعالیت می‎کنند. اگر زنبوری بر خلاف قانون رفتار کند بقیه او را از محیط سالم خود می‎رانند. حالا کدام یک از کشورهای متمدّن چنین محیط سالمی به وجود آورده اند». وی ادامه داد: «بعضی‎ها می‎گویند که این محیط مدینه فاضله نیست که بتوان دین اسلام را به طور دقیق و صحیح پیاده کرد. باید گفت به تدریج می‎توان همه کارها را اصلاح نمود» (1/577).

وی چند روز بعد در دماوند سخنرانی کرد و ضمن اشاره به گرانی اجناس و ارزاق و بی‎بندوباری فیلم‎های سینمایی و مطبوعات، از فتوای میرزای شیرازی یاد کرد و گفت: «اگر می‎خواهید مملکت و استقلال و اقتصاد و جوانان سالم بمانند، باید این پایگاه‎های روحانی را تقویت کنیم» (1/578). بحث از بردگی در اسلام و انتقادهایی که مسیحیت از اسلام می‎کند، موضوع سخنرانی در حسینیه بنی فاطمه در فروردین 52 بود. تکیه روی این مطلب بود که الان در رودزیا، سفید پوستان، سیاهان را برده کرده‎اند. داستان اسرائیل هم ادامه جنگهای صلیبی است. اسلام به بردگان احترام گذاشته و آنها را آزاد می‎کرده است. «دستورات اسلام از روی کمال عقل و منطق بوده» «اسلام دین شمشیر نیست» و این که امروزه تمام سلاح ضد بشری توسط همین ایادی صهیونیسم بین المللی ساخته می‎شود (2/2). در سخنرانی دیگری آمده است «این که غربی‎ها می‎گویند تمدّن از غرب به شرق رفته، ادعای پوچی بیش نیست» (2/4). سخنرانی 17 اردیبهشت 52 در باره این ادعا بود که دین اسباب عقب ماندگی می‎شود. «اگر منظور از اجرای اصول مذهب، انجام یکسری عبادت‎های سیستماتیک و خشک و بی‎جان باشد» بله، اما «اگر مذهب را دید وسیع تری بنگریم که هدف آن خدمت به جامعه و ایجاد عدالت اجتماعی در میان مردم باشد و یا جهاد و پیکار در راه از بین بردن ظلم و ستم ... ایجاد اتفاق و همبستگی توده‎های مسلمان .. در راه مبارزه با فساد و جهل و ایجاد دانش و بینش همگانی.. بدون شک مذهب نه تنها باعث عقب ماندگی نمی‎شود بلکه باعث پیشرفت و پیروزی می‎گردد» (2/8).کسانی از ایشان سوال کرده‎اند «نظر اسلام در مورد اختراعات و اکتشافات دانشمندن غیر مسلمان چیست» و ایشان گفته‎اند «دارای ارزش است» (2/11).

در سخنرانی دیگری در مسجد امیرآباد، با اشاره به خانه‎ی سالمندان در آلمان گفتند: «مردم پیران خود را به این مکان سپرده¬اند تا از شر آنها خلاص شوند.. دنیای ماشینی عواطف انسانی را از بین می‎برد.. در دنیای متمدّن و ماشینی که صادرات آن بمب‎های اتمی و ساختن سلاح‎های مدرن جنگی و پیشرفته است، نام آن را باید جهان مادی گری گذاشت» (2/19). در سخنرانی دیگری، با اشاره به کشور چین که «مرزها را بسته و کشور و ملت چین را از نظر اقتصادی و صنعت و علم و دانش به پای دولت‎های قدرتمند» رسانده، می‎گوید چرا ما که یک کشور سی میلیون نفری هستیم، باید بگوییم اگر مستشار خارجی نباشد، می‎میریم. همچنین گلایه از این که «چرا کشور، احتیاجات خود را از ممالک اسلامی تهیه نمی‎کند. چرا باید تکیه به مسافرین خارجی و توریست‎ها کند» (2/26).

در سخنرانی دیگری با اشاره به مطلب استادی که در دانشکده اقتصاد گفته است مسلمانان به خاطر اعتقاد به قضا و قدر دچار عقب ماندگی اقتصادی هستند، توضیح می‎دهد که قضا و قدر به معنای این نیست که فرد مسلمان وظایفش را انجام ندهد بلکه «باید در زندگی با برنامه صحیح و با نظم و با رعایت قانون و مقررات» عمل کند (2/28). ایشان در باره علت عقب ماندگی مسلمانان گفتند «این است که حرف می‎زنند ولی عمل نمی‎کنند». در باره استفاده از قرصهای ضد بارداری هم گفتند «اول ببینیم در محیط ما که کشور ایران است، با مساله تراکم و تصاعد عددی جمعیت روبرو هستیم یا نه». البته سقط جنین حرام است (2/41). پیشرفت آلمان‎ها هم بعد از آن که کشورشان با خاک یکسان شد این بود که «اوّل روح سازندگی را در خود به وجود آوردند. هفت صد میلیون مسلمان که همه چیز دارند، و از بهترین نعمت‎های الهی برخوردار هستند، اما روح سازندگی و انسانسازی که سرمشق آنها بود، از بین رفته» است (2/44). «کثرت جمعیت به درد نمی‎خورد، بلکه یک اقلیت ساخته شده، می‎تواند به پیروزی‎های دیرین خود برسند». «اگر جوانان به این مجالس بیایند و پیرامون یک آیه قرآن تفسیر کنند و آن را در روح و جسم و محیط خود پیاده کنند، مسلمانان به پیروزی‎های گذشته خود نایل می‎شوند» (2/47).

سوالی مطرح شده است که حمله اعراب به ایران، باعث عقب ماندگی این کشور شده است. ایشان به بیان وضع ساسانی‎ها، عقب ماندگی آنها، و نبودن علم و دانش در آن دوره پرداخته و از نقش اسلام از برچیدن نظام طبقاتی آن دوره سخن گفته است. سپس از افتخاراتی که برای ایرانیان در علم و دانش پدید آورده یاد کرده است. وی از این که حمله اسلام را شبیه حمله مغول می‎دانند، و «افسانه‎هایی نظیر سوزاندن کتابهای موجود در کتابخانه‎ها را وسیله سپاهیان اسلام» مطرح می‎کنند، انتقاد می‎کند «این حرفها را متعصبین داخلی و دشمنان خارجی درست کرده اند» (2/51 – 52، و بنگرید: 64). ایشان بارها از جنگ شش روزه اسرائیل و اعراب و افتادن بیت المقدس به دست آنها اظهار گلایه کرده (2/53) و نفاق حاکم در دنیا در کشتن و استعمار مردم مانند الجزایر از یک طرف و تبلیغات سازمان ملل در دنیا را از سوی دیگر تقبیح می‎کند (53).

در سخنرانی 4 مرداد 52 در باره قرآن و علم بحث می‎کند. قرآن کتاب هدایت است و لازم نیست «علم هیئت و جبر و هندسه» در آن باشد. اما هفتصد بار در قرآن، مردم به فراگرفتن علم تشویق شده‎اند (2/58). در مورد دیگری از کتاب خلق و خوی ایرانیان انتقاد می‎کند. نیز از این که کسانی انتقاد از سفر مکه کرده و گفته‎اند این باعث خروج ارز می‎شود انتقاد کرده است. در پاسخ اشاره¬ به فرار مغزها دارد و می‎گوید، بهتر است از خروج کسانی که ایام عید از کشور خارج می‎شوند جلوگیری کنند (2/62). در یک سخنرانی از جهاد ستایش کرد اما گفت: «جهاد به معنای آن نیست که مسلمانان شمشیر به دست بگیرند و هر غیر مسلمانی را گردن بزنند، بلکه جهاد به معنای کوشش و جهد و فعالیت است». و باز تأکید بر این که مسلمانان در جنگ‎های صلیبی 200 سال پیروز شدند و شش روزه بیت المقدس را تحویل دشمن دادند (2/65). تبعیض در سیاست‎های بین المللی در سخنرانی دیگری مطرح شد و این که اسرائیل به خاطر وتوی امریکا در سازمان ملل محکوم نشد؛ یعنی ششصد میلیون مسلمان، حق این که اسرائیل را روی یک کاغذ پاره هم محکوم کنند، ندارند (2/73).

مباحث مربوط به علم امام هم در برخی از سخنرانی‎ها محور بحث بوده است (2/76). بحث از ویژگی‎های حکومت اسلامی با توجه به عهدنامه مالک اشتر در سخنرانی دیگری بحث شده و اصول آن شرح داده شده است (2/85، و بنگرید: 103، 106). این که چگونه قوانین اسلامی با زمان پیش می‎رود، موضوع بحث در سخنرانی دیگری است: «قوانین اسلام فشرده و محدود نبوده، بلکه وقع قوانین با زمان پیش می‎رود.. حاکم شرع می‎تواند در هر زمان دستوری صادر و در صورتی که صلاح بداند آن را لغو نماید» و مثال مورد اشاره، فتوای میرزای شیرازی است (2/86). باز در سخنرانی دیگری در باره فرار مغزها صحبت کرده و گفتند: «متاسفانه در مملکت ما، نه تنها راه حلی برای جلوگیری از فرار مغزها وجود ندارد، قدردانی از مغزهای متفکر هم نمی‎شود، دانشجویی که در خارج تحصیل کرده، تخصص گرفته، چون از آنها تشویق نمی‎شود، حاضر نیست به کشور باز گردد.. چرا این همه پول صرف کوهنوردان می‎کنند، در عوض جوانانی که پروفسور و دانشمند شده و به مملکت خود باز می‎گردند به استقبال آنها نمی‎روند» (2/106 – 107).

در سخنرانی دیگری پیشنهاد می‎کند «دلم می‎خواست برای اطلاع جوانان از دستورات دین اسلام، تاریخ تمدّن اسلام هم به درس مدارس ما اضافه می‎شد». آنگاه می‎گوید کسی برای او گفته است که معلمی سر کلاس گفته: «آیا ادیسون بیشتر به بشریت خدمت کرده است یا حضرت محمد؟ این دبیر از تاریخ تمدّن اسلام بی‎اطلاع بوده، نه ادیسون را می‎شناخته نه حضرت محمد را و الا کار اینها را با هم مقایسه نمی‎کرد. کار ادیسون مفید است، ولی به تنهایی مردم را خوشبخت نمی‎کند، ادیسون برق را اختراع کرد و نتیجه تکامل یافته آن ساختن هواپیماهای ب 52 بمب افکن است که کارش ریختن بمب از آسمان بر فراز بیمارستانها، سیل بندها، و مدرسه‎ها می‎باشد. اختراعات خوب است، ولی [اگر] برای بشر آرامش و آسایش بیاورد» (2/109 – 110).

از مباحث شایع در آن وقت، بالا بردن سن ازدواج است که در موارد زیادی به آن پرداخته شده است. پرسشهای بسیاری از جوانان هم در باره مسائل علمی در قرآن است. در یک مورد سوال کرده‎اند که «قرآن می‎فرماید ما جهان را در شش روز آفریدیم، چرا در یک لحظه نیافرید و دیگر این که در علم ترمودینامیک نوشته شده که پیدایش و آغاز جهان در اثر یک انفجار ایجاد شده و این انفجار در یک لحظه شروع می‎شود، پس چرا قرآن می‎فرماید آسمان و زمین را در شش روز آفریدیم». ایشان جواب می‎دهند که روز در قرآن به معنای دوره است و به تفصیل در این باره سخن گفتند [شرح آن نیامده] (2/112). گفتنی است در سخنرانی‎های هیئت بنی فاطمه، بین سه الی چهار هزار نفر شرکت می‎کردند (2/114). سوالات دیگری مانند نماز خواندن در کره ماه، تا داستان خلقت انسان و ... نیز مطرح بوده است (2/115).انتقاد از رویه‎های قضایی در دنیا و مقایسه آن با روش امام علی علیه السلام در مورد دیگری درج شده است (2/116). سوال از ذبح گوسفند در منی (112) و کشیدن سیگار و ضرر آن (119) هم مطرح شده که می‎دانیم بعدا که ایشان صاحب فتوا شد، هر دو مساله در فتاوای ایشان به طور خاص انعکاس داشت.

در باره اسلام و علم، در سخنرانی دیگری می‎گویند «مسیحیان که می‎گفتند رفتن دنبال علم و دانش گناه است، دنبال علم و دانش رفتند و مسلمانان دنبال جهل. قبلا همه به سوی دانشگاههای اسلامی روی می‎آوردند» (2/121). در این ایام، یعنی مهر و آبان سال 52 در بیشتر سخنرانی‎ها علیه اسرائیل مطالبی گفته یا دعا برای فلسطینیان می‎شود (برای نمونه، 2/ 127، 131، 134، 150، 155، 401). در باره جنگ مسلمین با جهود هم گفته می‎شود که اینها جنگ دفاعی است (128). در سخنرانی سوم آبان 52 در باره مسأله «نزول آهن از آسمان» صحبت شده [انزلنا الحدید]، و نیز این که قوانین اسلام، اقلیت و اکثریت ندارد و مدافع محرومان است و برای همین همه به اسلام گرویدند (2/132). تشویق به علم آموزی هم در بسیاری از سخنرانی‎ها هست، و این که مسیحیان، ضد علم بودند و با گالیله برخورد نادرستی کردند اما اسلام جانبدار علم است و می‎گوید از گهواره تا گور باید دنبال دانش بود (2/135، 139).

بحث سهیم شدن همسر در ثروت شوهر به عنوان پیشنهاد در مطبوعات آمده که ایشان آن را نادرست دانسته و مخاطره‎ای برای زندگی مردم دانسته است (2/143، 145). تطبیق اصل تکامل در حیات، با زندگی انسان و معاد، موضوع یک سخنرانی در 14 آذر 52 در حسینیه بنی فاطمه بوده است. او از این که مسیحیان در اروپا به دین خود وفادار هستند اما در اینجا مسلمانان به رغم داشتن یک دین دور از خرافه اهل عمل نیستند گلایه می‎کند (2/146). در باره حکم مرتد، آن را درست می‎داند، به دلیل این که در آن صورت «هیچ کس جرأت نمی‎کند برای نابودی اسلام نقشه و طرح ریزی کند» (2/149). موضوع دین و دانش در سخنرانی دیگری در همان آذر 52 مطرح شده که کلیسا تضادی میان دین و دانش ایجاد کرد. از سوی دیگر «کسانی که در ممالک اسلامی می‎گویند دین و دانش نباید با هم یکی شوند، غربزده هستند و تعلیم یافته دانشگاههای غرب می‎باشند» (2/150). در باره برده داری گفته‎اند که اسلام به تدریج آن را لغو کرده است. «دولت انگلستان حدود یک صد و بیست سال است که برده داری را منع نموده، در صورتی که دین اسلام در چهارده قرن قبل مبادرت به این کار کرده است» (2/152).

در 14و 12 دی ماه، یک سخنرانی در باره اثبات روح بود که باور به آن را یکی از کهن ترین باورهای بشر دانستند. ضمنا باورهای دکتر ارانی را در این زمینه نقد کردند (2/154، 156). این بحث هفته‎های بعد هم ادامه یافته است (ص 157، 163، 167). در بهمن ماه همان سال هم باز در جلسه‎ای در باره اثبات روح صحبت شده و این که «مادیون می‎گویند چرا انسان هنگام ترس قلبش تندتر می‎زند، اگر روح وجود دارد، چرا عکس العمل نشان نمی‎دهد، جواب این است که مغز و قلب هر دو دریچه روح هستند و علت سریع کار کردن قلب در این مواقع به خاطر تولید نیروی بیشتر برای مبارزه با عامل ترس است. قرآن نیز قلب را دریچه یاد کرده است» (2/177).

موضوع سخنرانی 15 دی ماه «تضاد دین و دانش» است و این که نوع دینداری عوامانه میان مسیحیت برای بخشش گناهان و یا باورهای مسلمانان در باره روضه خوانی و اشک ریختن و باور به آثار شگفت آن، مورد انتقاد قرار گرفته است (2/159). سوال شده است که آیا جوانان برای تحصیل به خارج بروند، ایشان گفته است اشکال ندارد، اگر بچه‎های مسلمان نروند، دیگران خواهند رفت و «جوانان مسلمان بیسواد می‎مانند». اما هر کسی خارج می‎رود، مرتبط با ما باشد «ما هم کتابهای شیرین و کوچک در اختیارش می‎گذاریم» (2/161). ایشان از پیشرفت اسلام در دنیای جدید سخن گفتند: «ریشه اسلام امروزه تا جایی دوانیده شده که در کشور ایتالیا می‎خواهند بزرگترین مسجد اسلامی را با موافقت پاپ بنا کنند، البته ما مسلمانان نباید ادعایی در مورد پیشرفت اسلام داشته باشیم بلکه این از دینامیک خود اسلام است» (2/169).

در باره اهمیت قیام امام حسین^(ع) گفته‎اند که «رئیس فدائیان فلسطین در کربلا پای ضریح حضرت حسین اظهار داشته: یا حسین! من ایده و عقیده و مکتب تو را دنبال می‎کنم» (2/173). گویا مقصود عرفات بوده است (این نکته که در مجله مکتب اسلام هم در مقاله‎ای نوشته شده، بعدها سبب مزاحمت‎های مکرر ساواک شد. بنگرید: 2/210. ماجرای بازجویی از آقای مکارم در این زمینه و مقاله‎ای که با عنوان «انقلابی که الهام بخش همه انقلابها بوده» در باره عاشورا و مطلبی از عرفات در آن آمده را بنگرید: 2/291). سوالی در باره موسیقی وحکم آن شده و ایشان گفتند: «موسیقی دو نوع است: سمفونی و جاز که موسیقی جاز باعث هیجان شده و سمفونی موجبات وارفتگی انسان می‎گردد و آنهایی که موسیقی می‎نوازند عمرشان کم است» (2/184). در سخنرانی در 21 بهمن 52 در مقایسه مسیحیت و اسلام گفتند: «من بارها گفته‎ام، مسیحیت مذهبی است مرده به دست مردمی زنده، ولی اسلام مذهبی است زنده به دست مردمی مرده» (2/185).

در 27 بهمن در باره اهمیت علم در اسلام سخن گفته شد و این که اسلام وقتی از علم ستایش کرد که علم اهمیتی نداشت. حالا دیگر از ارزش علم سخن گفتن هنر نیست. ایشان به شدت از مطبوعات که توصیه به آموزش سکس در مدارس دارند، انتقاد کرد (2/189). در باره نظریات داروین و این که با اسلام سازگار است یا خیر، گفتند: «همه نظریه‎های او با اصول اسلام سازگار است جز یکی که داروین برای انسان آفرینش مستقل قائل نشده، ولی اسلام برای انسان آفرینش مستقل قائل گردیده است... ضمنا عقاید داروین فرضیه بوده و قطعی نیست» (2/192). در باره ساختن فیلم در باره حضرت محمد، چند بار این مسأله مطرح شده و ایشان روی این که جنبه تجاری پیدا کند و .. انتقاد کردند، اما گویا اصل آن را با رعایت مسائل بلااشکال دانسته‎اند (2/212). در سخنرانی 12 فروردین – احتمالا در ارتباط با سیزده بدر – آمده است که خرافاتی را به اسلام پیوند می‎دهند که به کلی غلط است و این که «در کشورهای اروپا بیشتر از ایران خرافات وجود دارد، منتهی خرافات آنها گران قیمت و تجملی است». همچنین از به راه انداختن جنگ در کشورهای مختلف توسط امریکا صحبت شد، این که آنها این کار را می‎کنند تا بتوانند کارخانه‎های اسلحه سازی خود را به کار اندازند. این که می‎گویند اعراب به ایران حمله کرده اند، درست نیست «مسلمانان برای این که آزادی را به ایران برگردانند، به کمک مردم ایران آمدند و ایران را از ظلم و بیدادگری نجات دادند». «در اکثر دهات ایران مذهب اسلام به کلی فراموش شده، وظیفه همه مسلمانان است که مذهب اسلام را در دهات گسترش دهند (2/215 – 216). در سخنرانی دیگری از این که کوتاه فکری خود مردم سبب تسلط استعمار می‎شود، از توزیع گوشت یخ زده گلایه کرد (2/220). در انتقاد از سخن راسل هم که گفته بود، اگر خدا قدرت دارد چرا دست ظالمان را کوتاه نمی‎کند، گفتند: «راسل چون در یک کشور استعمارگر بزرگ شده، گفتارش نیز با گفته استعمارگران نباید فاصله داشته باشد (2/221). سخنرانی دیگری در باره ماهیت استعمار است که مواد اولیه ملت‎های آفریقایی را می‎برند و علم صنعت را پیشرفت می‎دهند، اما ملت افریقا دارند از گرسنگی می‎میرند» (2/223).

این روزها، گزارش‎های زیادی از فقر در افریقا در مطبوعات بوده و ایشان استعمار را عامل آن می‎دانند (2/247، و بنگرید: 256). بحث در باره ماهیت روح همچنان در حسینیه بنی فاطمه ادامه دارد، و از این زاویه نقد ماتریالیسم می‎شود از جمله این که خواب‎های مغناطیسی یعنی هیپنوتیزم با ماتریالسم تفسیر نمی‎شود (2/225). بیشتر این سخنرانی‎ها همان زمان تکثیر شده و یا به صورت کتاب از سوی ایشان در انتشارات نسل جوان منتشر شده است.

در یک سخنرانی در پاسخ پرسشی، به نقد نظریه وحدت جهانی ادیان پرداخته شده که آن روزها یعنی سال 53 در مطبوعات مطرح شده است (2/235). حشمت الله دولتشاهی و این اواخر دامادش عطاء الله شهاب پور – که در دهه بیست با انجمن تبلیغات اسلامی شناخته می‎شد – منادی این مساله بودند، و آثاری منتشر می‎کردند. اینها جلساتی هم داشتند که آقای مکارم در سخنرانی دیگری به فعالیت‎های آنان اشاره و نقد کرده است (2/240، 242). ایشان در سخنرانی دیگری گفتند: «اسلام نگفته است شمشیر بردارید و گردن مردم را بزنید بلکه می‎بایستی به وسیله آن از حمله بیگانگان جلوگیری کرد» (2/237). بحث حضور زن در جامعه و مشاغل از بحث‎های جاری بوده و ایشان نوشته‎ان:د «اگر این قبیل زنان بتوانند در کارهایی که با شؤون و حیثیت آنها منافات نداشته باشد مشغول کار شوند، اشکالی ندارد». مورد خاص، حفظ حجاب است (2/250 و بنگرید: 256 که اسلام در کسب دانش بین زن و مرد فرقی نگذاشته است. و نیز: 259). سوالی در باره این پرسیده شده که اگر مسیحی در دنیا بیشتر است یا سنی بیش از شیعه، آیا می‎شود گفت آنها دروغ می‎گویند، ایشان آیات قرآن را که در باره مذمت اکثریت است آورده و این که اقلیت بودن یک گروه، به معنای نادرستی روش آنها نیست (2/252). سوالی در باره بحث سعد و نحس روزها مطرح شده و ایشان به مناسبت به تفسیر غلطی که از برخی از مسائل دینی در جامعه می‎شود، اشاره کرده و از جمله مسأله انتظار را مثال زده‎اند که با برداشت غلط آن را «به صورت غیر منطقی درآورده ایم»: «این که می‎گویند همیشه باید در حال انتظار بود، یعنی مسلمان مثل سرباز همیشه آماده جنگ با دشمن در سنگرهای انقلاب برای اسلام و علم و فرهنگ و اجتماع باشد، اما متاسفانه باید گفت مساله انتظار امام زمان به صورت فرار از مسؤولیت‎ها در آمده است» (2/264).

در مرداد 53 هم باز به این مطلب پرداخته شده است که «موضوع امام زمان که تحریف شده این طور تعبیر گردیده که فساد را امام زمان اصلاح می‎کند، عریان شدن زنها را امام زمان اصلاح می‎کند... کلمه صبر هم» بد تفسیر شده است.(2/288).

ایشان بارها در سخنرانی‎های خود از آزادی صحبت کرده‎اند. در تیر 53 در شیراز، اصل آزادی را بسیار خوب می‎دانند، اما «نه آزادی فعلی که معنی اسارت و مد لباس را به خود گرفته، نه این آزادی که در اسارت مواد مخدر بودن، بلکه آزادی که دین مبین اسلام تحکیم می‎بخشد، باید باشد (2/266). «پیامبران برای انسان انواع آزادی را آورده اند، آزادی فکر، آزادی وجدان، آزادی در برابر استعمار و استثمار، آزادی از چنگال هوا و هوس... آزادی باید آزادی انسان باشد نه آزادی شیطانی» (2/268). چند جلسه، سخنرانی در باره آزادی و انتقاد از وضع فعلی دنیا در کارهای ابرقدرتها، و اسارت‎هایی مانند اسارت در مد و مانند اینها بوده است (2/269). مورد خاص شیراز است که به گفته ایشان به شهر خوشگذرانی تبدیل شده است (268) «بی بندوباری و آزادی زنان شیراز» نمونه آزادی است که آنها می‎گویند و در «انگلستان، حدود 50 هزار دختر و پسر که در سنین 15 الی 16 هستند به امراض مقاربتی مبتلا شده‎اند. آیا مفهوم آزادی این است؟ پس همان بهتر که ما آزاد نباشیم و به این بی‎بندوباریها مبتلا نشویم» (2/270). «شاید اسیری در تمام دوران تاریخ به شدت اسارت عصر و زمان ما نبوده است» (2/272). کسانی مدعی هستند که مساله انتخاب رئیس جمهور در امریکا خیلی آزاد است، «اما وقتی وارد اجتماع امریکایی و اروپایی می‎شویم، می‎بینیم بیچاره‎ها چه قدر اسیر هستند». «استعمار فکری» از بقیه استعمار‎ها خطرناک‎تر است (2/272). ایشان کشور چین را یک نمونه کشوری می‎داند که از بند اسارت در آمده است: «آنهایی که رفته‎اند چین و برگشته اند، برای شما چه تعریف می‎کنند. یک ملت بهم ریخته و بهم پاشیده، در یک مدت کوتاه شد یک قدرت عظیم که بزرگترین سیاستمداران دنیا سر تعظیم فرود می‎آورند. این برنامه‎ای است که باید مسلمانان داشته باشند.» (2/273). این مطالب هم در ادامه همان مبحث آزادی است که در چند سخنرانی در تیرماه 53 در شیراز ارائه شده است. ادامه نقد آزادی غربی در سخنرانی بعدی هم آمده است. این که برخی گفته‎اند عصر جدید پنج امتیاز دارد، پیشرفت علم و دانش، توسعه قوانین، زیاد شدن ثروت، انجام کارهای انسانی و بیدار شدن وجدان، آن را نقد کرده می‎گویند: «در هیچ زمانی احتیاج انسان به تعلیمات انبیاء به اندازه عصر ما نبوده» است. در باره توسعه علم و دانش می‎گویند: «چشم را باز کنید ببینید این علم و دانش چه خطراتی برای بشر ایجاد کرده، در نتیجه ترقی علم و دانش، با استفاده از مته‎های برقی و استفاده از مغز الکترونیک مبادرت به سرقت از بانکهای می‎شود. آیا هواپیمای ب 52 را که سرزمین ویتنام را تبدیل به گورستان کرد، بی‎سوادها ساختند یا باسوادها؟ بمب‎های آتش زا را باسوادها ساخته‎اند یا بی‎سوادها، استعمار اقتصادی که بسیاری از ممالک دنیا را به خاک سیاه نشانده، کار باسوادهاست یا بی‎سوادها؟ پس معلوم می‎شود سواد و دانش نتوانست انسان را از تعلیمات انبیاء بی‎نیاز کند». توسعه قوانین را هم نقد کرده و راههای فراری را که درست شده، شرح می‎دهند (2/274).

ایشان در سخنرانی دیگری در همان شیراز در 12/4/1353 با اشاره به عهد مالک گفتند: «اگر در دنیای امروز از آن پیروی شود، قیافه جهان دگرگون خواهد شد». نمونه آن این است از مالک خواسته در روز وقتی را بگذارد مردم بیایند آزادانه مطلبشان را بگویند، در حالی که تمام پیشخدمت‎ها و بادمجان دور قاب چین‎ها دور باشند (2/276). در باره ناامنی در امریکا هم چند بار از این مطلب یاد شده است که «مردم شهر نیویورک از ساعت هشت شب امنیت ندارند و این خود جهنّم است» (2/282). انتقاد از مظاهر تمدّن جدید بسیار فراوان است: «درگذشته فقط یک نفر بنده و غلام کسی بود، ولی حالا یک جامعه و یک کشور بنده و غلام هستند، مثل مستعمرات پرتغال و انگلیس. روزی نیست که مردم افریقا برای آزادی طغیان نکنند» (2/307) «ما در دنیایی زندگی می‎کنیم که روز به روز جنایت و قتل و کشتار و تبعیض و بی‎عدالتی زیادتر می‎شود» (2/333). «وقتی ویت گنگ‎ها وارد سایگون می‎شوند، اوّل دستور می‎دهند کلیه اماکن فساد و کاباره‎ها، رستوران‎ها، و کلیه وسایل استعمار و استثمار از بین برود» (2/337). در باره عقب ماندگی مسلمانان، به مطالب شکیب ارسلان استناد کرده که می‎گوید: «علت اصلی، دوری مسلمانان از تحصیل علم است. آن روزی که اندلس یا اسپانیای فعلی در اختیار مسلمانان بوده است، هفت صد دانشگاه داشته است، که علوم مختلفی را مسلمانان در آنجا تدریس می‎نمودند و از تمام نقاط دنیا برای تحصیل علوم مختلف به قرطبه که پایتخت بوده است، می‎آمده اند، ولی حالا هفتصد دبستان و کودکستان و دبیرستان و دانشگاه وجود ندارد و به این ترتیب معلوم است که باید اسلام عقب بماند» (2/340).

 در مورد دیگری به مطالب فرید وجدی در باره وضع ایران پیش از اسلام استناد می‎کند که طبقاتی بوده و می‎افزاید: «وقتی مسلمانان آمدند، ایرانیان مقاومت نکردند، زیرا شنیده بودند اسلام مساوات آورده و برادری و برابری را شعار خود ساخته» (2/342) است. در سخنرانی دیگری در مهر 54 از خوب بودن وضع اقتصادی در امریکا و این که «در امریکا همه از هر نظر تأمین» هستند ودر مقابل در هند و پاکستان شرایط بسیار بدی برای کارگران است، یاد می‎شود و این که چرا باید این طور باشد (2/345). گویی این مطالب برای این است که اظهار شود این حکومت‎ها نمی‎توانند عدالت را برقرار کنند، اما امام زمان این عدالت را برقرار خواهد کرد (2/347). مطالبی هم در باره تقیه ابراز شده و همزمان از شهادت و تقیه ستایش شده، و روشن است که این زمان، یعنی سال 54 بحث مبارزه با شاه و اعدامها مهم بوده و این امر، بسا به انگیزه تبیین روش‎های مختلف مبارزه بوده است. تقیه یعنی نیرویی را ذخیره کردن تا روزی کفار را با آن شکست بدهد (2/248).

بحث ساختن اهرام و این که هزاران کارگر سالیان کار کردند تا آن را بسازند، که موضوع متن «آری اینچنین بود برادر» دکتر شریعتی هم بود، در مطالب آقای مکارم هم آمده است. اشاره‎ای هم شده که الان هم قالی بهارستان می‎بافند که هزینه‎اش یک سال بودجه مملکت است. ساواک به این مسأله واکنش نشان داده و این که این مساله مربوط به دوره ساسانی است و الان چیزی در این باره وجود ندارد (2/353). انتقاد از وضع اقتصادی و تبعیض‎ها در جامعه جهانی، بی‎توجهی به زندگی انسانها و در عوض توجه به سگ و اختصاص هزینه‎های گزاف به آن، در انتقادهای دیگری آمده و این که «این چنین جامعه ای، یک جامعه حکومت جهانی نخواهد بود» (2/361).

نشریاتی هم از سوی مدرسه امیر المومنین – وابسته به آقای مکارم – انتشار می‎یافت که ساواک در باره آنها اخطار داده و در پاسخ گفته شده است که به خاطر نفوذ مارکسیسم در بین طلاب، این مطالب در مغایرت اسلام با مارکسیسم انتشار یافته و همین طور برای پاسخ گویی به نوشته‎ها و نشریات دکتر شریعتی اینها منتشر شده است (2/363). در اسفند 54 از ایشان سوال شده «علت عقب افتادن اسلام» چیست و ایشان جواب داده‎اند برای این که مردم هنوز اسلام واقعی را نشناخته و شاید درستکار و متحد نیستند (2/366). ایشان در سخنرانی 6 اسفند 54 گفتند: «پیشرفت علم، دلیل بر پیشرفت تمدّن انسانیت نیست» (2/368). سوال کردند که آیا عقیم کردن مردان و زنان از نظر اسلام چطور است؟ ایشان در جواب گفتند: «با وضعیت جهان امروز و به منظور جلوگیری از ازدیاد جمعیت، عقیم نمودن زن و مرد ایرادی ندارد، مشروط بر آن که به زنان و یا مردان عیبی نرسد، ولی سقط جنین قتل نفس می‎باشد» (2/377). در خرداد 55 سخنرانی در باره اقتصاد اسلامی شده و این که نه کاپیتالیسم خوب است نه سوسیالیسم، بلکه اقتصاد اسلامی چنان است که «اگر قوانین اسلامی به طور صحیح اجرا شود، تحدید مالکیت به وجود می‎آید و کسی ثروتمند به آن اندازه نامحدود نمی‎گردد» (2/379). در سخنرانی در بهمن 55 بحثی در باره جهاد کردند و سپس حمایت انگلیس از دین بهایی و دلیلش را آن دانستند که «می خواهند دینی به وجود بیاورند مثل دین اسلام، منتهی فاقد جهاد و مجاهدت، زیرا همین جهاد باعث درهم ریختن حکومت‎های انگلیس می‎باشد» (2/389). سال 56 خبر خرید بخشی از سهام بانک صادرات توسط یک بهایی [هژبر یزدانی] منتشر شد و آقای مکارم هم از مردم خواست حسابهایشان را در آن بانک ببندند (2/408، 414)

بحث حجاب هم گهگاه مطرح شده و از مضرّات بی‎حجابی سخن گفته شده، از جمله این که «جوانانی که با اسلحه سرد در جاده‎ها به زنان و مردان حمله می‎کنند و زنان را مورد تجاوز قرار می‎دهند، از بی‎حجابی است، اگر زنی حجاب داشته باشد، جوانان تحریک نمی‎شوند» (2/399).

آقای مکارم به دنبال ماجرای 19 دی سال 56 در قم، برای مدت سه سال به تبعید و اقامت اجباری در چاه بهار محکوم شد (2/424– 425). اعتراض آقای مکارم ضمن نوشتن نامه‎ای دایر بر این که «من به شهادت صدها هزار نسخه کتاب که از اینجانب انتشار یافته و به زبان‎های مختلف ترجمه شده، هرگز دارای افکار نادرست نبوده¬ام که متجاوز از سی سال است که سرسختانه با مارکسیسم و کمونیسم مبارزه می‎کنم.. خواستار تشکیل دادگاه و رسیدگی به پرونده‎ام را دارم» سبب شد تا ساواک بگوید او را از چاه بهار به کرمان منتقل کنند (2/430). گویا به جای آن به مهاباد منتقل شده است (2/448).

بخشی از کتاب «گفتمان تمدن اسلامی در دوره پهلوی».