آیت‌الله العظمی شیخ لطف‌الله صافی گلپایگانی، به لحاظ ویژگی‌های زمانه، عمر طولانی، حساسیت های شخصی، و موقعیت خانوادگی و بیتی ـ وابستگی به بیت آیت الله بروجردی، گلپایگانی ـ و در یک دوره مرجعیت، یک شخصیت ممتاز به شمار می‌آید. مجموعه‌ی این ویژگی ها، سبب شده‌است تا آثار ایشان نماد و انعکاس بسیاری از رویدادهای فکری این دوره در ارتباط با اسلام، تشیع و وضعیت خاص روحانیت و حوزه علمیه قم باشد. درگیر شدن با افكار  وهابی و ضد شیعی، برآمدن دیدگاه های شماری از روشنفکران مذهبی، شروع ماجرای شهید جاوید، و بسیاری از رویدادهای فکری دیگر، نمونه ای این مواجهه است. در واقع، زندگی فکری ایشان درگیر شبکه ای از افکار و اندیشه های متفاوت بوده و تا آنجا که بنده مطلعم، یکی از قدیمی‌ترین نوشته های ایشان، مطلبی است که در پانزده سالگی برای مجله‌ی همایون با مدیریت علی‌اکبر حکمی زاده در سال 1313 نوشتند و حکمی‌زاده خبر آن مقاله را در انتهای یکی از شماره‌ها زده و نوشته است که از نویسنده خواستیم آن را تکمیل کند تا منتشر کنیم. ظاهرا بعد از آن اتفاقی نیفتاده است. مقصود این است که از آن وقت تا روزگار ما، مسائلی که در دهه‌ی بیست مطرح بوده، همچنین مسائلی که بعدها در دوره آیت الله بروجردی مطرح شده با توجه به جایگاهی که ایشان در آن دوره داشته، بحث های شیعه و سنی و تقریب و از سوی دیگر مسائل روشنفکری تا زمانی دراز پس از انقلاب که مسائل بسیار عدیده ای مطرح شده، همه در آرای ایشان به نوعی انعکاس دارد.

آقای صافی از قدیم مشتاق خواندن مطالب دیگران و طبعا مصری ها بوده است. کتابها یا مجلاتی که منتشر می شده بسیار متنوع بوده و ایشان هم علی الرسم اینها را می دیدند و مطالعه می کردند، چنان که تا آخر عمر شاهد بودیم که به طور مرتب اخبار فکری را دنبال می کردند. رسم ایشان این بوده است که به کتابهایی که مطالعه می‌کردند حاشیه می‌زدند، و در مواردی، اقدام به نگارش مطلبی مستقل در باره آن می‌کردند. اگر خوششان می آمد، از نویسنده تشکر وگرنه به او به‌طور شفاهی یا با نوشته‌ای تذکر می‌دادند. بنده بسیار امیدوارم کتابخانه شخصی ایشان عیناً حفظ شود تا بدانم ایشان در طول این هشتاد سال چه کتابها و آثاری را می خوانده است. برای مثال، در جایی به فرید وجدی اشاره می‌کند و می نویسد: کتاب الاسلام دین الهدایه و الاصلاح و ... مقاله الاسلام یُعلنُ سلطان العقل و العلم و کتاب الاسلام فی عصر العلم را «سالها قبل مطالعه کرده ام». (ص 671).

از سوی دیگر دانش ایشان، فراگیر، عمیق و در عین حال زیر سیطره یک نگاه کاملا مذهبی و دینی و حساس نسبت به اندیشه های مخالف بوده و از آنجایی که تلاش می‌کرده‌است اینها را به شکل علمی جواب دهد، لاجرم برای وی هزینه‌بر بوده و البته برای ما آثار با برکتی را باقی گذاشته‌است. در واقع، ایشان در دفاع از مذهب، غیرت دینی خاصی داشتند، و چون اهل نگارش و قلم بودند، به نوعی آن را در نوشته‌های خود منعکس می‌کردند. به‌علاوه، نگارش کتاب در حوزه معارف دینی، پرداختن به مسائل و مباحث فکری روز بر اساس دانش دینی و کلامی مورد توجه ایشان بود و می کوشید عقاید عمومی را به صورت مستند و مستدل حفظ کند و علیه شبهات اقدام نماید.

و اما همیشه سوال این است که به رغم نقدهایی که به منتقدین دارد، در باره شریعتی چه نظری داشته‌است؟ می دانیم، نقد شریعتی در قم داستان طولانی دارد و من شرح آن را در یکی از مقالات بلندی که در مجلد دوم صد سالگی نوشته‌ام، آورده‌ام. آنجا گفتم که علما و روحانیون در نقد نوشته‌هایی که بیرون از حوزه در‌باره‌ی دین و مذهب و روحانیت نوشته می‌شد چه برخوردهایی داشتند. در آن نوشته، در باره کتاب مرحوم آیت الله صافی چیزی ننوشتم و این موضوع دو دلیل داشت. یکی این که کار من مربوط به قبل از انقلاب بود و ایشان با این‌که این را تماما قبل از انقلاب نوشته اند، آن را منتشر نکرده بودند. دیگر این که خودشان نمی خواستند اسم شریعتی را در این متن بیاورند؛ با این که سالها قبل بنده دستنوشته ها را دیده بودم، و سال 92 هم در 820 صفحه چاپ شد، اما انتشار نیافت و حتی سال99 کتاب با عنوان پرتوی از معارف اسلام منتشر شد، اما پخش نشد. بنابر این طبیعی بود که من در آن نوشته اشاره نکنم. با این حال امروز در این محفل که برای رونمایی از کتابی در باره ایشان است، این مسأله را طرح می‌کنم.

کتاب پرتوی از معارف اسلام که در 820 صفحه در نقد دکتر شریعتی نوشته شده، شامل چهارده بخش است:

بخش اول کتاب: اسلام شناسی (این عنوان به طور مستقیم ناظر به نام دو کتاب شریعتی درس‌های اسلام شناسی مشهد و حسینیه ارشاد می‌تواند باشد. در صفحۀ 57 عبارت دکتر را درباره‌ی شناخت منابع سیره و اینکه می‌گوید قصد نگارش یک سیره‌ی مستند و دقیق و روشن را دارد، آورده است).

بخش دوم: مسائل توحید

بخش سوم: مسائل نبوت

بخش چهارم: امامت و ولایت (187 ـ 286)

بخش پنجم: مباحث معاد

بخش ششم قرآن، سنت، عترت (315 ـ 356)

بخش هفتم: فقه و اصول

بخش هشتم، دعا و نیایش

بخش نهم: تاریخ اسلام (413 ـ 434)

بخش دهم: تشیع و تسنن (435 ـ 536)

بخش یازدهم شخصیت های اسلامی (537 ـ 574)

بخش دوازدهم: سنت و تجدد

بخش سیزدهم: مباحث اجتماعی و سیاسی

بخش چهارم: حقوق زنان (735 ـ 770)

البته نمی دانم این تقسیم‌بندی در اصل کتاب بوده است یا ویراستار محترم که گویا زحمت زیادی هم برای این متن کشیده، در این کار سهم داشته است. این تقسیم بندی، و موضوعاتی که داخل آنها آمده، می تواند دامنه بحث های اختلافی میان روشنفکران مذهبی و روحانیون سنتی را نشان دهد. این کتاب، بر محور دیدگاه‌ها و نوشته‌های دکتر شریعتی است که در بسیاری از حوزه های دینی و تاریخ اسلامی اظهار نظر کرده‌است.

نخستین یادآوری مهم این است که روش آیت‌الله بر این است که مطالب را بدون یاد از نام دکتر شریعتی آورده و نقد می‌کند و به این ترتیب زمینه برخورد را از حالت شخصی خارج کرده، به اصل موضوع و مطالب احاله می نماید. با توجه به منازعاتی که شماری از روحانیون در آن زمان با شریعتی داشتند، با سیاست نام نبردن از او، سعی کرده‌است متنی را آماده کند که کمتر حساسیت‌زا باشد. بدین ترتیب، و تا آنجا که به روش کتاب بر می آید و بنده ملاحظه کردم، در سراسر کتاب نامی از شریعتی در میان نیست. این‌که آیا ممکن است عبارات نقل شده، احیانا از کسان دیگری هم باشد، بی خبرم، اما فکر می کنم اساسا این کتاب برای نقد شریعتی است و به دیگران به صورت نقل و نقد پرداخته نشده است. بر اساس این سیاست است که ایشان با عباراتی شبیه  «در کتابی خواندم» (ص 182)، «یکی از نویسندگان می نویسد» (ص 676) یا این که مورد نقد «موضوعی است که در کتاب یک نویسنده غیر مطلع در ضمن داستان افک از قول عایشه نقل شده است» (ص 173) از نویسنده یاد می کند.

من فکر می کنم، بهتر است اکنون که آن سالها گذشت و التهاب ها به مقدار زیادی فروکش کرده، منبع این ارجاعات روشن شود. زیرا هرچه زمان بگذرد، ممکن است قدری مشکل‌تر باشد، گرچه از سویی ممکن است آسان تر شود، اما به هر حال، برای بررسی دقیق‌تر و این که مطالب قبل و بعد از آن چه بوده، بهتر است ارجاع روشن باشد.

نکته دیگر این است که روش نقد ایشان، در مقایسه با دیگران، کسانی از علمای دینی در قم یا تهران یا مشهد نقد کردند، متفاوت است. در اینجا نمی خواهم از نظر ادب نقد، یا نوع مواجهه ادبی یا اخلاقی مقایسه کنم، اما به طور کلی تأکید می‌کنم روش ایشان هم از لحاظ علمی و هم ادب نقد، در سطح بسیار بالاتری قرار دارد. آقای صافی، روش نقد علمی را می داند، هرچند دلبستگی مذهبی شدیدی نسبت به متون و مواضع شیعه و سنت‌های پیشین دارد.

چند مورد را مثال می زنم: در جایی با  این عبارت که در کتابی خواندم که ماسینیون گفته است: «کسانی مانند بحیرا سرجیوس و تمیمی الداری (شباحی مشکوک) هستند که «راویان، آنان را در پیرامون پیغمبر جمع کرده اند». ایشان به عنوان نقد می نویسند: «راجع به لوئی ماسینیون چون کتاب سلمان پاک را مطالعه نکرده ام، اظهار نظری نمی کنم، اما حدسیات خاورشناسان و فرنگی‌مآبان را که نویسنده در این کتاب به آن اشاره کرده‌است قابل اعتنا نمی‌دانم». (ص 182). درباره مطالب مستشرقان اشاره خواهم کرد اما در اینجا، پاسخ ایشان یک نکته درخور تأمل دارد و آن این که «مثل داستان بحیرا را رد نمی کنم، اما سندش را اطمینان بخش نیافتم». (ص 182).

مورد دیگر تحلیلی است که شریعتی در باره اخبار شگفت دوران قبل از  بعثت رسول (ص) دارد و می گوید، تأکید روی کارهای خارق العاده از شخصیت پیامبر پیش از بعثت، سبب سست شدن پایه اعتقادی مردمی می شود که اعتبار را به تاریخ و تحقیق می دهند نه وراثت و ....

این مطلب، در نگاه آیت الله، از جهتی مورد نقد است، و آن این که غربی ها می خواهند رسول را یک بشر عادی قرار دهند. فارغ از آن، ایراد آیت الله به دکتر شریعتی این است که «کلی نویسی نویسنده پسندیده نیست».

اما تأکید آیت الله از نظر تاریخی و نقد اخبار جالب است که می نویسد: «نه تنها بهتر بلکه بفرمایید لازم است که قرآن و سنت معتبر را در باره رسول خدا ملاک شناخت قرار دهیم و افسانه های اسرائیلی و اساطیر کهن ایرانی و هندی و هرجا که باشد و ذوق و سلیقه شخصی را باید ترک کنیم». (ص 184).

اینجا شرحی از لزوم پیراسته‌کردن منابع سنت اسلامی از اسرائیلیات می‌دهند که جالب است. با این حال، بازی با این تعابیر و به قول خودش کلی‌گویی را قبول ندارد. در ادامه می نویسد: «در باره اساطیر هندی و ایرانی، جایی در سیره ندیده‌اند که تأثیری گذاشته باشد» (ص 185). در واقع، تأکید بر این جالب است که اگر موردی را از تأثیرگذاری فرهنگ‌های دیگر ادعا می‌کنیم، باید ثابت کنیم. نقد  ایشان به کلی‌گویی است و این که باید مورد به مورد بحث کرد.

اصولا روش نقد امر مهمی است و به نظرم نقدهای دیگر آیت الله صافی از نظر روش، قابل بررسی و اعتنا است، و می تواند با روش های دیگر و دیگران، و اساسا سنت نقدنویسی در حوزه ها مقایسه شود. نقادی اخبار، امری بود که در سنت حوزوی وجود داشت، اما شکل‌های جدیدی از آن در این دوره رواج گرفت که مرحوم سید جعفر مرتضی هم در نوشته های نخستین خود ابتکاراتی در این زمینه داشت. در این میان، سوگیری مذهبی در نقدها، همیشه مسأله‌ای است که باید به آن توجه داشت، اما این که به هر حال، تلاش می شد جدای از جنبه مذهبی، نقدهای علمی هم وجود داشته باشد، مسأله با ارزشی است و از نظر پیشینه‌ی نقد امر مهمی است. سوال خاص در اینجا این است که روش نقد ایشان در اخبار تاریخی و کلامی بر چه اصولی استوار است. به من بر اساس کتابهای آیت الله صافی چندین پایان نامه ارشد می توان نوشت.

در اینجا می توانم مثالی بزنم. ایشان در نادرست بودن روایتی در باره علی (ع) در ماجرای افک  که در آن آمده است که امام خواسته است با کتک زدن بریره از او در باره عایشه اعتراف گرفته شود،  روشن می کند که این خبر با نقلهای بخاری و دیگران منطبق نیست و این تعابیر در روایات منابعی مانند بخاری نیامده و بنابراین قابل قبول نبوده و می شود فرض کرد که آوردن آن در برخی از نقلها ناشی از کینه ورزی است (ص 173 ـ 177).

بخشی از حساسیت های ناقدان حوزوی روی بحث های ولایت و امامت بود و آیت الله صافی هم در این زمینه حساس بود. شریعتی از این زاویه، چنان که می دانیم، از سوی مخالفان حوزوی، متهم به تأثیر پذیری از دیدگاههای اهل سنت بود؛ هرچند بارها این را جواب داد و انکار کرد و گفت که در مواردی، برای جلب ذهن روشنفکران و نسل جدید به طرح دیدگاههای پرداخته اما خود را یک شیعه اثنا عشری و معتقد می دانست. در این گفتگوها هم مهم نحوه ورود و خروج در بحث ها و روش نقد است. یکی از اختلاف نظرها، سر این بود که آیا سقیفه، مصداق دموکراسی بوده است یا خیر. اینجا آیت‌الله صافی عبارتی را از شریعتی ـ بدون ذکر نام ـ نقل و نقد می‌کند، و سعی می نماید بر اساس داده های تاریخی روشن کند چه دسیسه هایی در کار بوده که واقعه سقیفه نه بر اساس رأی صحابه بلکه در قالب یک توطئه شکل بگیرد، و به این ترتیب بحث انتخاب و رأی و دموکراسی را که آن نویسنده، ظاهرا دکتر شریعتی، مطرح کرده، رد کند (ص 673 ـ 674) بخش های تاریخ اسلام کتاب پرتوی از معارف اسلام، بسیار مفصل و قابل ملاحظه است و موارد زیادی وجود دارد که بر اساس آنها روش نقد آیت الله استخراج شود.

برای مثال، وقتی شریعتی می‌گوید سیره نبوی را بر اساس ابن‌هشام و طبری نوشته، آیت الله از این که شریعتی منابع شیعی را ندیده یا کمتر دیده، او را مورد انتقاد قرار داده‌است. ایشان در همان مقدمه کتاب، به مقایسه کتب سنی و شیعه پرداخته و از این که این دو کتاب منبع اصلی بوده، انتقاد کرده (ص 34) و در مباحث مقدماتی، در باره هر دو کتاب توضیحاتی داده اند (ص 40 ـ 47). طبعاً سعی کرده اند اهمیت مصادر شیعی را هم برای مباحث تاریخ اسلام و در ادامه آن شناخت اسلام نشان دهند. نگرانی ایشان از این جهات هم هست شریعتی روایات منتهی الامال را مورد انتقاد قرار داده، و بویژه که به این کتاب، نگاهی استهزاء آمیز دارد (ص 39).

 ایشان روش‌های استهزاء آمیز وی را هم که در نقل برخی از داستانهای محلی که به خصوص در تشیع علوی و صفوی دارد، مورد انتقاد قرار می‌دهد. برای مثال در جایی با اشاره به «یکی از نویسندگان در کتابش...» می گوید او حکایتی در باره استخاره نقل کرده و سپس از این که او «این حکایت های مبتذل و عامیانه» را می آورد و وقت دیگران را با خواندن آن ضایع کند، انتقاد می کند.

من فکر می کنم در نقدهایی که تاکنون بر شریعتی شده، از زاویه نگاه سنتی و دینی، نقد آقای صافی از بهترین آنهاست. این لزوما به معنای درستی همه استدلالها و نگره‌ها نیست، اما فاصله آن با نقدهای دیگر که آن وقت در قم نوشته می‌شد، بسیار زیاد است.

از سوی دیگر نگاه مرحوم آیت الله صافی به کارهای مستشرقان، مطابق آنچه سنت مرسوم میان ما و عربهاست، و بسیار نیز فراگیر است، نگاه منفی است. ما اغلب هم از لحاظ فلسفی و دینی، نگره های بنیادین آنها را در باره زمینی بودن اسلام نادرست می دانیم و آگاهیم که مهم ترین مفروض آنها این است که اسلام امری عادی و غیر آسمانی است. چنان که از لحاظ روش، کار آنها، با روش های رایج ما متفاوت است، اما افزون بر اینها، انتقادهای دیگری هم داریم. آقای صافی می نویسند: «برای شناخت روح اسلام و سیمای واقعی آن، کتابهایی به زبان های عربی و زبان های دیگر مانند انگلیسی، فرانسوی و اردو نوشته شده است که اکثر، بلکه همه نویسندگان آنها چون منابعشان محدود بوده، و مآخذ کافی در اختیار نداشته اند یا فرصت مراجعه و تتبع کامل نداشته اند، بی نقص نیست». (ص 33).

اغلب این طور تصور می شود و تا حدی هم درست است که برخی از مصلحین فکری معاصر ما، در شماری از نوشته ها و دیدگاهها، متأثر از آثار مستشرقان بوده‌اند و این را به زبان هم آورده اند. طبیعی است که با آن بدبینی که میان علمای سنتی ما وجود دارد، از همان ابتدا علامت سوالی برابر افکار آنها گذاشته می‌شود.

کتاب بسیار خوب و مهم آیت الله صافی با عنوان پرتوی از معارف اسلام، اثری از پیش از انقلاب در نقد آثار و اظهار نظرهای دکتر شریعتی است و از این جهت، برای بررسی سیر افکار دینی در ایران، مواجهه حوزه با روشنفکران دینی، تفاوت دیدگاهها و زاویه دید آنان با یکدیگر بسیار مهم است. در این میان، آیت الله صافی، نهایت ادب و اخلاق را رعایت کرده، و در بسیاری از موارد، به رغم آن که از منظر و خاستگاه یک متفکر دینی و سنتی وارد نقد می شود، موازین علمی را رعایت کرده است.