معرفی کتاب

استاد دکتر خضیر البدیری استاد دانشگاه واسط عراق برای یک سال به عنوان فرصت مطالعاتی به ایران آمد و کار خود را در گروه تاریخ دانشگاه تهران آغاز کرد. موضوع پژوهش وی نقش سیاسی بازار در انقلاب مشروطه ایران بود. یک سال تمام در تهران و قم تلاش کرد و کتابی را تدوین نمود که امروز با عنوان الدور السیاسی للبازار فی الثورة الدستوریة الایرانیه (1905 ـ 1911) چاپ شده است.
وی پیش از این چندین کتاب رد باره ایران نوشته است که از آن جمله الموقف البریطانی من الثورة الدستوریه الایرانیه، ایران... تفاقم الصراع الدولی و اثره فی سقوط رضاشاه و عقد مؤتمر طهران، فصول من تاریخ ایران الحدیث و المعاصر (دو جلد) می باشد.
این کتاب در چهار فصل تنظیم شده است:
فصل اول: بازار و تأثیر آن در زندگی سیاسی ایرانیان
فصل دوم: نقش سیاسی بازار در مرحله نخست انقلاب مشروطه
فصل سوم: تأثیر بازار در تحولات سیاسی ایران در سالهای 1907 ـ 1909
فصل چهارم: نقشی سیاسی بازار در مرحله پایانی (1909 ـ 1911)
این کتاب در 470 صفحه تدوین و توسط نشر العارف للمطبوعات در بیروت، به سال 2012 چاپ شده است.
ایشان پس از چاپ از بنده خواست تا مقدمه ای برای بنویسم که نوشتم و در مقدمه آن به عربی درج شده است. متن فارسی مقدمه بنده این است:
بازار، جایی که کسب و کار و تجارت و پول و قدرت اقتصادی وجود دارد، یکی از ارکان نظام زندگی بشر و شریک در همه فعالیت‌های آن است. بخشی از این فعالیت‌ها، در حوزه سیاست و دین صورت می گیرد و به همین دلیل بازار در کنار سیاست و دین حضور دارد و زندگی می‌کند. یعنی نمی تواند نداشته باشد، زیرا اهمیت دو بخش دیگر و اهمیت خودش، ایجاب می کند تا با آنان تعامل مشترک داشته باشد.
در نظام اجتماعی ایران، این فرایند همکاری دین، سیاست و اقتصاد است که روند حرکت کلی جامعه را شکل می‌دهد. هر بار، در هر تحول، بسته به اوضاع و احوال، بسته به توان هر کدام از این عوامل و عناصر، یکی از آنها فعال تر است. گاهی دین و صاحبان دین در تصمیم گیری جلو هستند، گاهی سیاسیون و گاهی هم بازار. تحول و اداره کشور به هر سه نیازمند است، اما گاه به یکی از آنها نیاز بیشتری دارد.
در انقلاب مشروطه ایران، سه عنصر دین و سیاست و اقتصاد چه تعاملی با یکدیگر داشتند؟ کدام یک روی دیگر اثر می‌گذاشتند؟ اساسا چه نیازی به یکدیگر در صحنه اداره انقلاب داشتند؟ در کدام مورد با یکدیگر به مقابله برخاستند ؟ کدام یک با دیگری متحد شده، علیه عنصر سوم ایفای نقش ایفا کردند؟ ... و دهها سؤال موردی دیگر در این زمینه وجود دارد که می‌تواند در روشن کردن نقش بازار در انقلاب مشروطه به ما کمک کند.
معنای این سخنان این نیست که بازاریان به دین نگاه ابزاری دارند، یا آن که دینداران، زیر سلطه بازار هستند. مهم این است که ما در بررسی های تاریخی خودمان ضمن توجه به این نکته که غالب آنان با ایمان راسخ وارد میدان مبارزه می شوند، توجه به این نکته داشته باشیم که در عمل، به ضرورت، مجبور به استفاده ابزاری از یکدیگر خواهند شد. این در واقع، تناقضی است است که میان واقعیت سیاست با اندیشه های انسانی و اخلاقی وجود دارد. آنچه در سیاست به کار می آید، دقیقا همان چیزی است که در درون انسانها و منطبق با باورشان رخ می دهد. مورخ باید واقعیت سیاست را در نظر بگیرد، اما حکم اخلاقی در باره درون آنها نداشته باشد، زیرا غالبا همه چیز با ایمان راسخ انجام می گیرد.
در مشروطه، دو قشر روحانی و بازاری با یکدیگر متحد شدند و سیاست قاجاری را زمینگیر کردند. آنان با اتحاد خود توانستند تغییری بنیادی در سیاست ایرانی بدهند و آن را از تک محوری بودن خارج کنند. زان پس سیاست قاجاری نه عنصر تصمیم گیرنده بلکه یکی از عناصر تصمیم گیرنده در حوزه سیاست شد. پس از انقلاب مجلس شورای ملی تشکیل شد که هر سه در آن حضور داشتند و ضمن جدالهای بی پایان برای مسائل عمومی کشور تصمیم می گرفتند.
بررسی عوامل اتحاد علما و بازار بسیار اهمیت دارد. این عوامل ریشه در یک دوره تاریخ طولانی در ایران دارد که از قضا بخشی از آن تاریخ اقتصادی است. از بین رفتن اقتصاد ملی و برآمدن اقتصادی وابسته، عاملی بود که هم بازاریان را نگران می کرد و هم علما را. بازارایان دلایل اقتصادی و ملی داشتند و علما دلایل دینی و شرعی برای تسلط خارجی. مفهوم تسلط خارجی برای هر دوی آنان اهمیت داشت و بسیار ضررآفرین بود. آنان باید با این مفهوم مقابله می کردند. امااز آنجا که تسلط خارجی با حمایت استبداد داخلی بود آنان مجبور شدند استبداد داخلی را بشکنند و شکستند. آگاهیم که در جنبش تنباکو که پانزده سال پیش از مشروطه رخ داد دست سلطه گران خارجی و مستبدان داخلی در یک کاسه بود. آن زمان استبداد شکست اما نه کاملا. در حالی که در مشروطه به طور کامل شکست. بعد از آن دولت قاجاری دیگر قد علم نکرد و نتوانست کاری انجام دهد.
البته این که آیا بازارایان و دینداران پیروز کامل میدان شدند یا نه، در بررسی تحولات بعد از مشروطه روشن خواهد شد. اقتصاد عرصه ای است که در کنار تجارت، یک پایه مهم آن تولید است، در حالی که در ایران، اقتصاد تنها خرید و فروش بود نه تولید. به همین دلیل، وابستگی همچنان وجود و ادامه داشت و افسار اقتصاد دست خارجی ها بود. روحانیون هم دشواری های خاص خود را داشتند.
آنچه در این تحقیق آمده است بررسی نقش بازار در انقلاب مشروطه است، موضوعی که گرچه شناخته شده بوده، اما تحقیقات خوبی پیرامون آن صورت نگرفته است. اشکال عمده نبودن منابع اسنادی و همین طور نداشتن یک نظریه اجتماعی دقیق است.
دکتر خضیر تلاش کرده است تا وارد این میدان شده و تا آنجا که منابع و مدارک وی اجازه می داده است، این موضوع را بررسی و مرور کرده است. بدون شک کاری تازه و سخت بوده و استاد خضیر مردانه وارد میدان شده و در این باره باید گفت الفضل لمن سبق.
یک سالی که دکتر خضیر در ایران بود، شاهد تلاش های علمی وی بودم. رفتاری آرام، اخلاقی و از سر تواضع. نوشته های ایشان را خواندم و استفاده کردم. ان شاءالله که دوستداران مبحث تاریخ معاصر ایران نیز بتوانند از این کار بهره ببرند. و آخر دعونا ان الحمد لله رب العالمین. (15 آبان، 90).